Heildarfjöldi þeirra sem fá ávísað metýlfenídati jókst um 13,1 prósent árið 2017 miðað við árið 2016. Fjöldi notenda hefur aukist ár frá ári bæði hjá konum og körlum og tvöfalt fleiri fengu lyfinu ávísað árið 2017 miðað við árið 2012. Árið 2017 voru 35 karlar og 25 konur af hverjum 1000 íbúum sem leystu út metýlfendíat.
Þetta kemur fram í pistli frá Embætti landlæknis í Læknablaðinu sem kom út í byrjun febrúar.
Í grein Embættisins frá árinu 2013 kemur fram að lyfið metýlfenídat eigi sér langa sögu. „Lyfið er örvandi fyrir heilann og eru verkanir þess að sumu leyti líkar verkunum amfetamíns en að öðru leyti kókaíns. Það var fyrst notað í Bandaríkjunum 1955 við ofvirkni og eftir 1960 fór notkun þess vaxandi. Á síðasta áratug 20. aldar varð gríðarleg aukning í notkun metýlfenídats hjá börnum og það sem af er þessari öld hefur lyfið verið að ryðja sér til rúms hjá fullorðnum. Lyfin Rítalín og Rítalín Uno eru viðurkennd handa 6 til 18 ára börnum með ofvirkni og athyglisbrest og Concerta er þar að auki viðurkennt fyrir framhaldsmeðferð fullorðinna. Atomoxetín er ekki örvandi eins og metýlfenídat, það reynist oft ágætlega við ADHD hjá börnum og fullorðnum og er ekki misnotað. Notkun atomoxetíns hefur farið stöðugt vaxandi undanfarin ár en notkun metýlfenídats er samt enn um 5 sinnum algengari.“
Í fyrrnefndum pistli kemur fram að fjöldi ávísaðra dagskammta hafi aukist samhliða aukningu í fjölda einstaklinga sem fékk lyfinu ávísað en árið 2017 fengu rúmlega 3000 einstaklingar ávísað metýlfenídati sem ekki höfðu fengið ávísað lyfinu árið áður. Fjöldi nýrra notenda meðal barna yngri en 18 ára var 1311 en fullorðinna var 1886.
Flestir nýir notendur 10 til 29 ára
Fjöldi nýrra notenda frá árinu 2012 til 2017 jókst um 78 prósent. Svipuð aukning var meðal barna og fullorðinna en einnig meðal karla og kvenna. Hlutfallslega mest aukning var á meðal einstaklinga á miðjum aldri en flestir nýir notendur eru í aldurshópnum 10 til 29 ára.
Alls hafa 26.000 Íslendingar fengið ávísað metýlfenídati frá árinu 2002 en talsverður fjöldi er aðeins á lyfinu í stuttan tíma. Tæplega 1000 karlar og 700 konur fengu lyfjunum ávísað árið 2016 en ekki árið eftir, eða um 16 prósent allra sem voru á metýlfenídati árið 2016. Samkvæmt Embættinu er algengi ADHD talið vera um 5 prósent meðal barna en 3 prósent meðal fullorðinna og því eru alltaf einhverjir sem losna við einkennin þegar þeir komast á fullorðinsaldur. Í pistlinum er bent á að lyfin gagnist ekki öllum og einnig séu dæmi um að fólk þoli ekki lyfin vegna aukaverkana. Þá sé einhver hópur fólks með ADHD sem finnur lausn sinna mála með öðru móti en lyfjagjöf.
Ekki er ætlast til þess að þeir sem eiga sögu um misnotkun lyfja eða ákveðinna fíkniefna séu á örvandi lyfjum. Embætti landlæknis fær reglulega vísbendingar um að lyfin gangi kaupum og sölum bæði til fíkla í harðri neyslu en einnig til annarra, eins og til dæmis fólks sem er í námi. Fyrir heilbrigða og þá sem eru með ADHD fylgir alltaf einhver áhætta notkun örvandi lyfja og rannsóknir sýna að vafasamur vitrænn ávinningur sé fyrir heilbrigða einstaklinga af örvandi lyfjum. Ótvírætt er að lyfin geta hjálpað fólki að vaka og halda einbeitingu og að þau hjálpi fólki með ADHD en varasamt getur verið að fólk sé að taka lyfin án samráðs við lækni.
Stórir skammtar í langan tíma áhyggjuefni
Eitt helsta áhyggjuefni varðandi örvandi lyf er notkun lyfjanna í mjög stórum skömmtum í langan tíma, segir í pistlinum. Geðrof séu til dæmis vel þekkt ástand meðal einstaklinga sem misnota örvandi efni. Árið 2017 fengu 74 einstaklingar ávísað að meðaltali yfir 120 mg af metýlfenídati hvern dag ársins og 20 einstaklingar amfetamíni í yfir 40 mg skammti hvern dag ársins en samkvæmt Embættinu eru þetta mjög stórir skammtar. Stórir skammtar af örvandi lyfjum til langs tíma geti leitt af sér aukaverkanir eins og geðrof, flog en einnig hjarta og æðasjúkdóma.
Embætti landlæknis hefur óskað eftir skýringum frá læknum sem ávísa lyfjum í þessum skömmtum og eru slíkar ávísanir að mestu bundnar við fámennan hóp lækna. Ekki er óalgengt að þessir sjúklingar eigi við margvíslegan vanda að stríða og fái önnur tauga- og geðlyf í miklum mæli ásamt örvandi lyfjum. Íslendingar nota meira af ýmsum ávanabindandi lyfjum en flestar þjóðir og tengsl virðast vera á milli ávísaðs magns lyfjanna og misnotkunar. Misnotkun lyfja er síst minna heilbrigðisvandamál en misnotkun ólöglegra efna og því er það stefna Embættis landlæknis að takmarka hana sem mest, enda eitt af hlutverkum embættisins að stuðla að skynsamlegri lyfjanotkun.
Að lokum vill Embætti landlæknis leggja áherslu á að þegar örvandi lyf eru notuð á réttan hátt af réttum sjúklingi hafa þau oftast afgerandi þýðingu fyrir lífsgæði viðkomandi einstaklings.
