Íslenska ríkið var í dag dæmt til að greiða Gríms­nes- og Grafn­ings­hreppi 234,4 millj­ónir króna, að við­bættum vöxt­um, vegna breyt­inga á reglu­gerð um úthlutun fjár­muna úr Jöfn­un­ar­sjóði sveit­ar­fé­laga, sem ekki sam­ræmdum stjórn­ar­skrá. 

Einn dóm­ari af fimm, Bene­dikt Boga­son, skil­aði sér­at­kævði, og taldi að stað­festa hefði átt dóm Lands­rétt­ar, sem féll rík­inu í vil. „Sam­kvæmt því sem hér hefur verið rakið tel ég ­reglu­gerð­ar­heim­ild­ina í 3. máls­lið 18. gr. laga nr. 4/1995 ekki í and­stöðu við 2. mgr. 78. gr. stjórn­ar­skrár­inn­ar. Einnig fellst ég á það með Lands­rétti að hún fari heldur ekki í bága við jafn­ræð­is­reglu 65. gr. stjórn­ar­skrár­innar eða skerð­i þau rétt­indi sem njóta verndar í 76. gr. henn­ar. Sam­kvæmt þessu tel ég að ­stað­festa eigi dóm Lands­réttar um annað en máls­kostnað og fella hann á aðal­á­frýj­anda á öllum dóm­stig­um,“ segir í sér­at­kvæði Bene­dikts.

For­saga máls­ins er sú að ríkið gerði breyt­ingar á reglu­gerð um úthlutun úr Jöfn­un­ar­sjóði sveiet­ar­fé­laga, þar sem kveðið var um að þau sveit­ar­fé­lög sem hefðu heild­ar­skatt­tekjur af útsvari og fast­eigna­skatti, sem teld­ist veru­lega umfram lands­með­al­tal, skyldu ekki njóta til­tek­inna fram­laga úr sjóðn­um.

Þágild­andi reglu­gerð um Jöfn­un­ar­sjóð sveit­ar­fé­laga nr. 960/2010 var svo breytt á grund­velli fram­an­greindrar heim­ildar með reglu­gerð nr. 1226/2012. Var þar mælt fyrir um nýja grein í stofn­reglu­gerð­inni en sam­kvæmt henni skyldu fram­lög til þeirra sveit­ar­fé­laga þar sem heild­ar­skatt­tekjur væru að minnsta kosti 50 pró­sent umfram lands­með­al­tal, það er útsvar og fast­eigna­skattur á hvern íbúa miðað við full­nýt­ingu þeirra tekju­stofna, falla nið­ur. 

Gríms­nes- og Grafn­ings­hreppur var eitt þeirra fimm sveit­ar­fé­laga sem sættu nið­ur­fell­ingu jöfn­un­ar­fram­laga af þessum sök­um. Höfð­aði hrepp­ur­inn málið á þeim for­send­um, og krafð­ist greiðslu sem svar­aði til þeirra fjár­hæðar sem hann hefði fengið á árunum 2013 til 2016 ef ekki hefði komið ti ákövrðun ráð­herra um nið­ur­fell­ingu greiðsln­anna. 

Í dómi Hæsta­réttar kemur fram að í skýr­ingum í grein­ar­gerð frum­varps til stjórn­ar­skip­un­ar­laga nr. 97/1995 kæmi fram að til­gangur hennar væri að taka af skarið um að ákvörðun um tekju­stofna sveit­ar­fé­laga ætti undir lög­gjaf­ar­valdið og þar með ekki undir fram­kvæmd­ar­vald­ið. 

Í ljósi stjórn­skipu­legrar stöðu sveit­ar­fé­laga og fyr­ir­mæla 2. mgr. 78. gr. yrði laga­á­skiln­að­ar­regla ákvæð­is­ins ekki túlkuð á annan veg en þann, að ekki væri heim­ilt að fella niður tekju­stofna sveit­ar­fé­laga í heild eða að hluta nema með lög­um.

„Eins og fram er komið var í skýr­ingum í grein­ar­gerð frum­varps til­ ­síð­ast­greindra stjórn­ar­skip­un­ar­laga með reglu þeirri er varð 2. mgr. 78. gr. sag­t að til­gangur hennar væri að taka af skarið um að ,,á­kvörð­un“ um tekju­stofna sveit­ar­fé­laga ætti undir lög­gjaf­ar­valdið og þar með ekki und­ir­ fram­kvæmd­ar­vald­ið. Í ljósi stjórn­skipu­legrar stöðu sveit­ar­fé­laga og sér­stak­lega ­fyr­ir­mæla 2. mgr. 78. gr. verður laga­á­skiln­að­ar­regla ákvæð­is­ins ekki túlkuð á annan veg en þann, að ekki sé heim­ilt að fella niður tekju­stofna sveit­ar­fé­laga í heild eða að hluta nema með lög­um. Það varð því ekki gert með reglu­gerð. Auk þess mælir ákvæði 3. máls­liðar 18. gr. laga nr. 4/1995 í fyrsta lagi fyrir um heim­ild ráð­herra til þess að ákveða hvort fella skuli niður umrædd ­jöfn­un­ar­fram­lög eða ekki og í öðru lagi til þess að ákveða hvað telja ber­i ,,veru­lega umfram lands­með­al­tal“. Ráð­herra var þannig falið ákvörð­un­ar­vald um hvort skerða skyldi tekju­stofna sveit­ar­fé­laga eða ekki and­stætt því sem bein­línis var tekið fram í lög­skýr­ing­ar­gögnum með 2. mgr. 78. gr. svo sem rak­ið hefur ver­ið. Þá er ljóst að ráð­herra var ekki bund­inn af ráða­gerð í grein­ar­gerð frum­varps þess, sem síðar varð að lögum nr. 139/2012, um að 50% teld­ist veru­lega umfram lands­með­al­tal. Hann gat því metið það svo að lægra, jafn­vel mun lægra, hlut­fall væri einnig veru­lega umfram lands­með­al­tal, eða talið rétt að hlut­fallið væri hærra, jafn­vel mun hærra en 50% til þess að full­nægja örugg­lega fram­an­greindum áskiln­aði. Nið­ur­staða ráð­herra um þetta hefði leitt til þess að sveit­ar­fé­lögum sem sættu nið­ur­fell­ingu þeirra tekju­stofna, sem um ræð­ir, hefð­i ­fjölgað eða fækkað eftir atvik­um,“ segir í dómn­um.

Dóm­arar í mál­inu vor­u Þor­geir Örlygs­son, Bene­dikt Boga­son, Greta Bald­urs­dótt­ir, Helgi I. Jóns­son og Viðar Már Matth­í­as­son.