Í árs­byrjun rakst ég á for­mann Bænda­sam­tak­anna á göng­unum í Bænda­höll­inni og spurði hvort ég ætti ekki að flytja bún­að­ar­þings­full­trúum svarta messu. Hann var ákaf­lega snöggur til svara og svarið var að sjálf­sögðu nei. Þá var hugsun mín ekki víð­tæk­ari en það að mig lang­aði að rök­ræða við full­trúa bænda hve illa samn­inga­nefnd þeirra hefðu farið með mál­stað sinn gagn­vart búvöru­samn­ingum og gertapað stöðu þar sem þeir í fyrsta skipti átt kost á að verða með allt frum­kvæmi í þeim við­ræð­um.

Síðan ger­ist það næst að ég glæp­ist til þess að horfa á upp­töku frá sjón­varps­stöð­inni ÍNN um miðjan jan­úar þar sem mætt var þrí­stirni bænda­for­yst­unnar til spjalls við Ingva Hrafn. Þennan þátt verða allir bændur að horfa á til að skilja vanda sinn en hann er að finna á vef LK. Þátt­ur­inn hét virðu­legu heiti „Land­bún­aður á tíma­mót­u­m“, sem allir munu sam­mála um að sé rétt­mæli. Strax og ég hafði horft á þessa upp­töku sem ég hefði frekast viljað kalla „álfar út úr hól“ hringdi ég í vin minn Baldur Benja­míns­son og spurði hvers vegna hann væri slíkt ill­menni að vekja athygli manna á þessu. Ég hafði aldrei í mínum villt­ustu draumum gert mér grein fyrir að Ingvi Hrafn kynni betri skil á til­gangi búvöru­samn­inga en for­ysta bænda. Ingvi fór að vísu aðeins út af lín­unni undir lok­inn þegar hann fór að brjóta varn­ar­girð­ingar BÍ sem er eitt með betri málum BÍ frá for­mann­s­tíð Har­aldar Bene­diks­son­ar. Ekki var nú svo vel að þrí­st­irnið gerði samt neinar þannig athuga­semdir við mál­flutn­ing Ingva heldur settu á sam­heng­is­laust spjall sem mér þykir ólík­legt að hafi geta skýrt nokkurn hlut gagn­vart almennum áhorf­enda. Fyrir mig leit þessi þáttur mest út sem pöntuð stilli­mynd fyrir full­yrð­ingu Ingva að full­trúar bænda virt­ust alltaf tapa allri umræðu um sín mál.

Síðan hafa síð­ustu dagar verið upp­fullir af fréttum og umræðu í tengslum við búvöru­samn­inga, sem nú eru í gangi, sem mér virð­ist nán­ast að óþörfu bjóða heim fjör­broti íslensks land­bún­að­ar.

Ég fæ ekki betur séð en bændur verði að fara að gera sér betri grein fyrir núver­andi stöðu og hún snýst um miklu meira en glat­aða samn­ings­stöðu bænda og ég kem að síð­ar, heldur einnig að bændur verða að fá hæf­ari for­ystu en þeir hafa ratað í að hafa síð­asta ára­tug­inn. Ég þekki það betur en margir aðrir að þar hafa bændur úr miklum fjölda úrvals­fólks að spila.

Samn­ings­staða búvöru­samn­ing­ar­nefndar

Víkjum þá aðeins nánar að samn­ings­stöðu bænda gagn­vart búvöru­samn­ing­um, sem ég hef áður sagt að bænda­for­ystan hafi að öllu leyti spilað úr höndum sér.

Strax við setn­ingu bún­að­ar­þings á síð­asta ári þá boð­aði land­bún­að­ar­ráð­herra nýja og breytta sýn í samn­inga­mál­um, sem var að flestu leyti mjög jákvæð. Þess vegna full­yrði ég að sjaldan eða aldrei hafi bændur haft skýr­ari og betri skiln­ing af hálfu stjórn­valda en að þessu sinni. Að auki eru við­horf í þjóð­fé­lag­inu land­bún­að­inum hlið­holl­ari en nokkru sinni áður. Fyrsta meiri­háttar skip­brotið í samn­inga­málum bera samt fleiri en efstu toppar í for­ystu­liði bænda ábyrgð á. Þar á ég við ályktun síð­asta bún­að­ar­þings þar sem seg­ir; „varað er við greiðslum út á ræktað og óræktað land þar sem slíkur stuðn­ingur er lík­legur til að eign­ger­ast“. 

Að hugsa sér að það sé aðal­sam­koma atvinnu­grein­ar, sem telur sig standa undir nafn­inu land­bún­að­ur, sem sendir frá sér slíka álykt­un. Þó að for­ystu­lið bænda hafi á tíma­bili verið mjög upp­tekið af störu­keppni á ESB þá er ekki neitt sem segir að þörf sé til að apa upp allar hug­myndir það­an. Ég hef sagt að slíkan stuðn­ing tengdan landi megi vinna, fram­kvæma og hugsa í það minnsta á 101 mis­mun­andi veg. Hins vegar hefur mér lærst betur og betur að mestu eit­ur­yrði núver­andi bænda­for­ystu eru vinna, fag­leg reynsla og hugsun eins og víða mun koma fram í þessum texta. Stuðn­ings­kerfi til fram­tíðar verður og getur aldrei orðið annað en samn­ingur lands og þjóðar um það hvernig við búum í sátt við land­ið. Allt annað gerir ekk­ert nema bjóða heim andúð gagn­vart land­bún­aði sem gæti orðið enn þung­bær­ari og ósvífn­ari en fyrir þrem ára­tug­um. 

Þetta teng­ist um leið því að við upp­lifum í dag hrað­ari og meiri breyt­ingar í við­horfum og hugs­un­ar­hætti fólks en nokkru sinni áður. Hvað mestar eru þessar breyt­ingar og sér­stak­lega verða á sviði loft­lags- og umhverf­is­mála. Í des­em­ber var hald­inn fundur í Par­ís, sem áreið­an­lega mun hafa meiri var­an­leg áhrif á hugs­un­ar­hátt og fram­vindu flestra hluta næstu ára­tuga en flest ann­að, sem gerst hefur á síð­ustu ára­tug­um. Fáar þjóðir munu eiga meira undir hvað þar ger­ist en Íslend­ing­ar, þjóð sem lifir og mun lifa áfram meira af sjálf­bærri og skyn­sam­legri nýt­ingu nátt­úru­auð­linda en flestar aðr­ar. Nú var ekki svo að þessar hug­myndir hafi komið sem þruma úr heið­skýru lofti þar sem þungi þess­arar umræðu hefur verið sívax­andi um allan heim og umræddur fundur boð­aðar með nokk­urra ára fyr­ir­vara. Ekki verður samt séð að þetta hafi raskað hugsun þeirra, sem um búvöru­samn­inga véla. Í stað þess að þetta hefði átt að vera eitt sterkasta vopn bænda í samn­ingum að þessu sinni og gefa þeim þar visst frum­kvæði í allri umræðu, eins og þeim bar að hafa, virð­ast þeir standa eftir sem salt­stólpar í þessum mál­um. Þar er stefna bænda­for­ystu sama og íslenskra stjórn­valda sem hefur ein­kennst af því að hægri höndin viti aldrei hvað sú vinstri gerir í stað þess að hugsa og vinna mál. 

Þessar hrað­fara breyt­ingar sam­tím­ans gera það einnig að allar hug­myndir um tíu ára samn­ing, sem verið hefur eitt aðal­tromp bænda­for­yst­unnar í samn­inga­við­ræðum nú, hlýtur að vera kval­ar­full sam­visku­spurn­ing að sam­þykkja fyrir alla hugs­andi alþing­is­menn, en von­andi er ein­hverja slíka að finna enn.

Fram­leiðslu­stýr­ing – rík­is­stuðn­ingur við land­búnað

Þá vil ég víkja aðeins að helstu hugs­un­ar­villu í allri umræðu dags­ins um verð­andi samn­inga sem er heilfryst hugsun bænda­for­yst­unnar að stjórnun fram­leiðsl­unnar sé það sama og stuðn­ingur við bænd­ur. Því miður urðu það örlög íslenskra bænda einna, að ég held í heim­in­um, að tengja saman þessa þætti. Eins og Ari Teits­son bendir á í stuttri grein í fyrsta tölu­blaði Bænda­blaðs­ins í ár þá þarf þetta alls ekki svo að vera og ætti raunar aldrei að verða af ein­földum sið­ferði­legum ástæð­u­m. 

Aðeins langar mig að víkja að atriðum úr sögu fram­leiðslu­stýr­ingar sem ég held að öllum sé hollt að þekkja aðeins til, sem því miður urðu í tím­ans rás meira glappa­skot en nokk­urn, sem að vann, grun­aði þá. Á níunda ára­tugnum sat land­bún­að­ur­inn undir stöð­ugum nán­ast hat­ursá­róðri ákveð­inna fjöl­miðla, var bor­inn ákaf­lega órétt­mætum sök­um. Í lok þessa tíma­bils kemur þjóð­ar­sáttin þegar full­trúar laun­þega, bænda, vinnu­veit­anda og stjórn­valda taka höndum saman í bar­áttu við verð­bólg­una. Þáttur í þeim aðgerðum var end­ur­skoðun á land­bún­að­ar­kerf­inu á þann hátt að bændur hættu að sækja tekjur sínar allar til afurða­stöðv­anna en þess í stað færð­ist stuðn­ingur frá nið­ur­greiðslum yfir á bein­greiðslur beint til bænda sjálfra. 

Þegar þessi ákvörðun var tekin þá var ég feng­inn að hálfu Stétt­ar­sam­bands­ins til að vinna hug­myndir um fram­kvæmd breyt­ing­anna ásamt full­trúum atvinnu­rek­enda og laun­þega. Þarna voru bein­greiðslur teknar upp og við völdum þá ein­föld­ustu og auð­skild­ustu fram­kvæmda­leið að tengja saman bein­greiðsl­urnar og fram­leiðslu­kvót­ann, sem þá hafði verið við líðið um hálfan ára­tug. Ég get full­yrt það að eng­inn þeirra góðu manna sem að þjóð­ar­sátt­inni unnu grun­aði það að innan fárra ára yrðu bein­greiðsl­urnar í mjólk orðin með virk­ari fjár­magns­mörk­uðum þeirra græðg­i­svæð­ingar sem heltók íslenskt sam­fé­lag hálfum ára­tug síð­ar. Þarna reikna ég með að for­ystu­lið LK á þeim árum eigi efni í milli­kafla. Í ljósi sög­unnar má því segja að sam­teng­ing fram­leiðslu­stýr­ingar og rík­is­stuðn­ings hafi verið mikið flaust­urs­verk. Hitt þori ég að full­yrða að það mun ekki hafa hvarflað að nokkrum af þeim ágætu mönnum sem unnu hug­myndir þjóð­ar­sáttar að þróun um eign­væð­ingu rík­is­stuðn­ings yrði slík sem raunin varð.

Hverjir eru bænd­ur? Umræða síð­ustu viku

Víkjum þá að umræðu vik­unnar sem er að líða. Áður er rétt að víkja að þeirri goð­sögn bænda­for­yst­unnar að unnið sé að heild­ar­samn­ingi land­bún­að­ar­ins. Í þeim gögnum frá samn­ing­un­um, sem þolað hafa að líta dags­ljósið, minn­ist ég ekki að hafa séð einu orði minnst á hrossa­bú­skap. Seint verð ég víst sak­aður um að vera tals­maður hrossa­ræktar en óljós grunur segir mér að aukn­ing fram­leiðslu­tekna í hesta­mennsku geti verið hlut­falls­lega meiri en í öðrum búgreinum á síð­asta fimm ára tíma­bili sam­hliða upp­gangi ferða­mennsk­unn­ar. Mér hefur virst að einn sé sá hópur öðrum fremur sem kinn­roða­laust kennir sig við bændur en það eru ferða­þjón­ustu­bænd­ur. Þeir hljóta því að vera mjög nauð­syn­legur hlekkur í allri umræðu um heild­ar­mynd land­bún­að­ar­ins og þá ekki síst þegar kemur að áður­nefndu atriði um sam­skipti lands og þjóð­ar.

Það sem ég ætl­aði samt að gera að umtals­efni voru við­töl við for­ystu­menn svína- og ali­fugla­bænda í Morg­un­blað­inu í vik­unni. Þar er haft eftir for­manni svína­bænda að sú spurn­ing hljóti að vakna hver eigi sam­leið með hverjum í fram­tíð­inni. Verði aðal­ár­angur búvöru­samn­ing­anna núna fyrst og fremst að brjóta niður sam­stöðu bænda hlakkar lík­lega í hug­mynda­smiðn­um.

Í dag voru síðan nokkur ekki síður furðu­leg ummæli fram­kvæmda­stjóra BÍ í þætti Helga Seljan í viku­lok­in. Í fyrsta lagi fannst mér margt breytt frá síð­asta ára­tug síð­ustu aldar þegar ég var oft að ganga frá ýmis­konar papp­írum með Geir­mundi fyrir hönd KS um flutn­inga á greiðslu­marki í mjólk milli búa og land­svæða. Nú var það svo orðið í máli Sig­urð­ar, að KS virt­ist orð­inn heil­agur eng­ill í þessum málum og enn furðu­legra þar sem fram­kvæmda­stjór­inn lýsti sig síðan allkunnan innviðum í Fram­sókn­ar­flokkn­um.       

Enn furðu­legri voru samt ummæli hans um mjólk­ur­verð. Áður höfðu verið nefndar í þætt­inum þær ógn­ar­tölur um hlut kostn­aðar kvóta­kaupa í mjólk­ur­verði síð­ustu ára, sem því miður eru stað­reynd. Fram­kvæmd­ar­stjór­inn benti á þá gríð­ar­legu sókn­ar­mögu­leika sem nýir samn­ingar mundu skapa alveg eins og skuldir vegna greiðslu­marks­kaupa hefðu gufað upp á einni nóttu. Mér er hins vegar tjáð að enn sitji alltof margir mjólk­ur­fram­leið­endur eftir með alltof mik­inn fjár­magns­kostnað og skuldir vegna slíkra við­skipta þannig að í of mörgum krónum telur á hvern fram­leiddan lít­ir.      

Staða mjólk­ur­fram­leiðsl­unnar í ljósi búvöru­samn­inga

Árið 2001 gaf RANNÍS út skýrslu sem mér ásamt nokkrum fleiri ágæt­is­mönnum hafði verið falið að vinna um fram­tíð­ar­þróun íslenskrar mjólk­ur­fram­leiðslu og mjólkur­iðn­að­ar. Verkið var unnið að frum­kvæmi LK. Þar kom fram að vinna yrði strax að grunn­breyt­ingum á stuðn­ings­kerfi mjólk­ur­fram­leiðsl­unnar og bein­greiðslu­kerfið væri mögu­lega á síð­asta snún­ingi. Þannig fengu for­ystu­menn bænda skila­boð fyrir meira en ára­tug um þau atriði, sem nú eru að brjóta flest niður í höndum þeirra. Ekk­ert var hins vegar gert. Fyrir all­nokkrum árum þegar mjólk­ur­samn­ingur var end­ur­nýj­aður voru gerðar bók­anir um end­ur­skoð­un. Ekk­ert var gert. LK fór að vísu að sinna ein­hverri heima­vinnu fyrir einu eða tveimur árum. Ára­tug síðar en eðli­legt hefði ver­ið. Enn eitt dæmi um óbeit bænda­for­ust­unnar á öllu sem krefst þess að vinna og hugsa.  

Það atriði sem hvað skiptastar skoð­anir munu vera um í þeim samn­ingum sem nú fara fram er um mjólk­ur­fram­leiðsl­una eru heim­ildir til stýr­ingar henn­ar. Mín skoðun er að allar hug­myndir um mjólk­ur­fram­leiðslu hér á landi án mögu­leika til virkar stýr­ingar fram­leiðsl­unnar séu óraun­hæfir draum­ór­ar, án þess stefna bændur þráð­beina leið í skip­brot fram­leiðslu­stefnu þeirrar í mjólk sem nú má sjá í löndum ESB. Bændur verða að gera sér grein fyrir að umfang íslenskrar mjólk­ur­fram­leiðslu er ekki meira en nemur dagsinn­vigtun stærstu mjólk­ur­fram­leiðslu­fyr­ir­tækj­anna á meg­in­land­inu og víða um heim. Hug­myndir um óljósan sam­keppn­is­markað á þessum grunni eru bull. Ljóst er að umfram­fram­leiðsla síð­asta miss­eris hefur tæp­lega styrkt rekstr­ar­lega stöðu MS. Reynsla síð­ustu ára­tuga bæði hér á landi og erlendis hefur þrátt fyrir allt kennt að hag­kvæm­asta og virkasta stýr­ing mjólk­ur­fram­leiðsl­unnar næst aðeins með að verðmætum sé ekki sóað í umfram­fram­leiðslu. Aðgerðir eins og ræddar eru í núver­andi samn­inga­um­ræðum um eft­irá­inn­grip geta aldri orðið eins hag­kvæmar og eru því vís­vit­andi sóun á almenna­fé, sem þarf sterk bein til að rétt­læta á okkar tím­um.

Hug­myndir um gripa­greiðslur er annar þátt­ur, sem mikið ein­kennir núver­andi samn­ings­drög. Þetta eru af tveim ástæðum aðeins draugar for­tíð­ar. Gallar þeirra eru að þær munu ávallt draga úr hag­kvæmni fram­leiðsl­unnar og slíkar aðgerðir hvorki getur né á nútíma­bú­skapur að kalla yfir sig. Í öðru lagi verða vart fram­kvæmdar nokkrar aðgerð­ir, sem eru jafnt á skjön við breytt við­horf til umhverfis og loft­lags­mála. Eina hlut­verk þeirra sem fæst séð er því að verða salt­stólpar, eins konar minjar um for­tíða­hyggju búvöru­samn­inga­nefnd­ar­manna.

Tengslin við tví­flokk­inn nú og áður

Eitt atriði enn held ég sé rétt að ræða og nauð­syn­legt fyrir hinn almenna bónda að átta sig á er, að for­ysta bænda hefur ætíð verið að öllu leyti í höndum tví­flokks­ins, þar sem ætíð mun hafa verið gott sam­komu­lag um skipt­ingu gæð­anna. Vegna mik­illa per­sónu­legra kynna af mörgum úrvals­mönnum úr þessum hópi á síð­ustu nær fimm ára­tugum og má þar nefna Ara Teits­son, Sig­ur­geir Þor­geirs­son, Hauk Hall­dórs­son, Ás­geir Bjarna­son, Gunnar Guð­bjarts­son og Hall­dór Páls­son, að fjöl­mörgum öðrum úrvals­mönnum ónefnd­um. Það er því ömur­legt að horfa í dag til bænda­for­ystu, sem er orð­inn helsti óvinur bænda og land­bún­aðar í land­inu. Ég full­yrði að aldrei gætti á þessum tímum beit­ingar á póli­tísku valdi á neinn hátt og held ég að þar geti með mestum rétti vitnað til stafs­sögu minn­ar. Mér hefðu varla verið falin öll þau störf af þessum mönnum öllum eða Jóni Helga­syni sem ráð­herra, hefði slík hugsun bærst hjá þessu fólki því að stjórn­mála­legar skoð­anir mínar hafa aldrei verið felu­mál.

Eftir að nýir menn­irnir tóku við stjórn á síð­asta ára­tug hafa póli­tískir draugar hins vegar farið að gera sér of tíð­förult í þessum sam­tök­um. Þó að ég ­per­sónu­lega hafi sloppið við að horfast í augu við þá hef ég alltof margar öruggar fréttir af slíkri spill­ingu síð­asta ára­tug­inn. Þeir, sem taka við for­ystu bænda í fram­tíð­inni, þurfa að gera sér þetta alveg ljóst og hreinsa þennan ömur­lega blett af sam­tökum bænda.

Greinin er skrifuð laug­ar­dag­inn 6. febr­ú­ar. Ég hafði viku áður beðið rit­stjóra Bænda­blaðs­ins um rými fyrir grein­inni í blaði, sem út kemur 11. febr­úar en á mánu­dags­kvöld var mér til­kynnt að ekki væri rými fyrir hana í blað­inu. For­stöðu­maður útgáfu- og kynn­ing­ar­sviðs, sem ann­ast útgáfu blaðs­ins, heitir Tjörvi Bjarna­son þurfi menn að ræða þessi mál frekar við ábyrgan aðila. Ég eft­ir­læt síðan bændum og öðrum les­endum að dæma hvers vegna greinin fékkst skyndi­lega ekki birt þar sem hún átti heima. Lík­lega er það í sam­ræmi við stefnu bænda­for­yst­unnar að þessi umræða varði ekki íslenskan land­búnað og bænd­ur. 

Morg­un­blað­inu var boðin greinin til birt­ingar en var talin of löng fyrir það blað. Í fram­hald­inu hafði ég sam­band við Frétta­blaðið þar sem komu jákvæð við­brögð en þjóð­mála­um­ræða virð­ist þar lítt virk þannig að þar hafa skrifin legið nokkuð á aðra viku án birt­ing­ar.