Áhrif Panama­skjal­anna eru ó­um­deild og koma fram á góðum tíma.  Sjálf­stæð­u­m ­blaða­mönnum er að takast það sem Rann­sókn­ar­skýrslu Alþingis tókst ekki að ­fullu; að vekja almenn­ing til alvar­legrar og nákvæmrar vit­undar um skað­semi flók­inna ­fyr­ir­tækja­sam­stæða sem eru með félög á aflands­svæð­um. 

Hér verður ekki rak­in ­saga aflands­fé­laga, heldur gerð grein fyrir skað­legum áhrifum þeirra á efna­hags­lífið almennt og sam­keppn­isum­hverfi fyr­ir­tækja.  Þeim sem komið hafa við sögu í Panama­skjöl­un­um hefur verið tíð­rætt um að allir hafi þeir jú talið þessi félög fram á skatt­fram­tölum og allir skattar hafi fundið leið sína í íslenska rík­is­kass­ann, eins og lög gera ráð fyr­ir.  Skatta­yf­ir­völd hafa þó ekki stað­fest þessar stað­hæf­ingar og þær hafa því ­tak­markað gildi sem slík­ar.

Hitt hefur eitt­hvað minna verið rætt og það eru þeir hlut­falls­legu yfir­burðir sem aflands­fé­laga­eig­end­ur ­skapa sér.  Fyr­ir­tækja­sam­stæður þurfa sann­ar­lega ekki allar að vera settar upp af ann­ar­legum hvöt­um.  Sum dótt­ur­fé­lög eru góð, út frá­ ­sam­fé­lags­legum ábata, sem og út frá fyr­ir­tækja­rekstri. Önnur eru slæm út frá­ ­sam­fé­lags­legum ábata, en hugs­an­lega góð út frá hags­munum end­an­legs eig­enda – og enn önnur hafa engin sér­stök áhrif.  En það er jafn­ljóst og að sólin kemur upp að morgni, að aflands­fé­lög eru sett upp­ til að þjóna fyrst og fremst hags­munum eig­enda og eru í flestum til­vikum slæm út frá sam­fé­lags­legum hags­mun­um.  Hér er á­stæð­an:  Ekki liggja fyrir samn­ingar við aflands­svæði sem tryggja flæði upp­lýs­inga um rekstr­ar­ár­angur milli­ skatta­um­dæma, og hægt er að leyna eign­ar­haldi á þeim, sem gerir pen­inga­þvott mun auð­veld­ari.  Þannig getur sá sem ­stofnar aflands­fé­lag komið sér undan skatti, þannig að skatta­lög hafa ver­ið brot­in, fengið lán á lægri vöxtum en aðr­ir, sem gerir banka­kerfið óstöðu­gra, fjár­fest í öðrum félögum og leynt eign­ar­haldi sínu þannig að ekki er t.d. hægt að ákvarða hvort sam­keppn­is­lög hafa verið brot­in.

Við þurfum ekki ­stjarneðl­is­fræð­ing til að segja okkur að sá sem hefur þessa aðstöðu í við­skipta­líf­inu, hefur hlut­falls­lega yfir­burði yfir þann sem rekur sitt félag t.d. á eigin per­sónu­legu kenni­tölu (ein­hver kynni að segja: „hvaða bjáni gerir það? “).  Skipt­ir þá í engu hvort sá hinn sami hafi tapað á öllu saman – hann var engu að síður í sér­að­stöðu sem skekkir alla heil­brigða sam­keppni á mark­aði.   Þannig ryður sá sem á aflands­fé­lag, hinum sem vill hafa allt á hreinu og fara að lögum í einu og öllu, út af mark­aðn­um. 

Í kjöl­farið á banka­hrun­inu lækk­aði krónan var­an­lega um næstum 50% og var svo seld í útboð­u­m ­seðla­bank­ans á 20% lægra verði að með­al­tali, til að leysa aflandskrónu­hengj­una svoköll­uðu.  Þetta er eins og að fara í “out­let” í Banda­ríkj­unum og kaupa Armani föt á 50% afslætti og svo 20% afslætt­i ofan á það.  Venju­legur laun­þegi get­ur illa keypt þennan lúx­usvarn­ing en kæm­ist hann á slíka útsölu á hann hins veg­ar í miklu minni vand­ræðum með það, enda verðið nú orðið 60% lægra.  Með sama hætti hefur sá sem á aflands­fé­lag­ið, ­með ódýrar krónur uppá vasann, bol­magn til að bjóða miklu hærra verð í at­vinnu­rekstur eða fulln­ustu­eignir bank­anna. Bönk­unum er auð­vitað upp­álagt að taka að­eins hæsta verð­til­boði fyrir eign­irnar sem þeir selja.  Þannig tryggir aflands­fé­lagið hon­um á­fram­hald­andi aðstöðumun sem og hlut í verð­mæta­sköpun lands­ins, sem auð­vitað hef­ur verið byggð upp vegna aðstöðu sem aðrir greiða fyr­ir; svo sem lög­gæslu, mennt­un og heil­brigð­is­þjón­ustu hans og starfs­manna hans, veg­um, sem varan er flutt á út á mark­að, hafnir sem skipin þeirra sigla frá og svo mætti lengi telja, eins og ­banda­ríski Öld­ung­ar­deild­ar­þing­mað­ur­inn Elisa­beth War­ren hefur svo eft­ir­minni­lega bent á.

Þessi ruðn­ing­ur, ef hann er lát­inn óáreitt­ur, leiðir að end­ingu til þess að aðeins hinir óheið­ar­legu eru eftir á vell­in­um, en um leið og svo er kom­ið, er eng­inn leikur í gangi lengur – þ.e. heil­brigð efna­hags­starf­semi leggst af, og ein­hver allt önnur lög­mál ráða henni, rétt eins og ef dóm­arar hættu að dæma leiki í fót­bolta og leik­menn­irn­ir ­byrj­uðu að skjóta hvern annan á vell­inum til þess eins að koma tuðr­unn­i ó­hindrað í net­ið.  Aflands­fé­laga­væð­ing­in og lassez faire stefna í eft­ir­liti hins opin­bera hefur getið af sér úrkynj­að ­fyr­ir­bæri sem á lítt skilið við kapital­isma, eins og hann á að virka, rétt eins og kom­ún­ism­inn féll í val­inn fyrir leið­togum sem spil­uðu ekki einu sinn­i ­sam­kvæmt því kerfi.

Banka­kerfi óstöðugri

Nið­ur­stöð­ur­ ­Rann­sókn­ar­nefndar Alþingis (2010), sýndu svo ekki verður um villst að hátt í helm­ingur af þeim 35 millj­örðum evra (ríf­lega 5.000 millj­arðar á gengi dags­ins í dag) sem íslenska banka­kerfið tók að láni árin fyrir hrun, á skulda­bréfa­mörk­uð­um, voru áfram veitt að láni inn í eign­ar­halds­fé­lög; nokkra flókna köngu­ló­ar­vefi fyr­ir­tækja, hvers eig­endur áttu það sam­eig­in­legt að ver­a líka kjöl­festu­fjár­festar í bönk­unum sjálf­um.  „Gervi­maður útlöndum“ var annar stærsti þiggj­andi arð­greiðslna íslenskra fyr­ir­tækja árið 2008, en auk þess voru sex af tíu stærstu arð­þiggj­endum það ár félög á Bresku jóm­frúreyj­u­m, eða stofn­sett erlendis (Kýp­ur, Lúx­em­borg, osfr­v.) af íslenskum aðilum (Mar­grét ­Bjarna­dóttir og Guð­mundur A. Han­sen, Skýrsla Rann­sókn­ar­nefndar (2010), 9. Bindi, bls. 64).  En best voru þó lán­in ­sem ekki „þurfti“ að borga til bak­a, ­sem hlupu á hund­ruðum millj­arða.  Eng­inn veit hvaða tekjur aflands­fé­laga­eig­endur eru búnir að hafa af þessum félög­um ­fyrir “ráð­gjöf” og annað slikk­erí.

Fyr­ir­tækja­vef­ur­inn hef­ur ­auk­in­heldur þau áhrif, til handa þeim sem hann vef­ur, að einkar erfitt er að átta sig á því hversu mikið eigið fé hefur verið lagt inní hann af hend­i ­eig­enda.  Þess vegna er eftir því erfitt að átta sig á því hversu mikil áhætta fylgir því að lána pen­inga inní fyr­ir­tæki ­sem eru í slíkum sam­stæð­um. Það leiðir aftur til þess að meiri líkur eru, en minni, að vextir sem þessum félögum bjóð­ast eru þar af leið­andi mun lægri en ef öll áhætta væri skyn­sömum banka­manni ljós.  Ef félag C fer fram á lána­fyr­ir­greiðslu í banka með 25% eig­in­fjár­hlut­fall, en það félag er aftur í eigu ann­ars félags B sem er með 10% eig­in­fjár­hlut­fall og eina eignin er félag C, sem er líka í eigu félags A, sem er með 10% eig­in­fjár­hlut­fall og eina eignin er félag B, þá er ljóst að félag C er ekki með 25% eigið fé – heldur eitt­hvað miklu minna, og ætti því að borga hærri vexti.  Aðstöðu­mun­ur­inn eykst enn frekar – lægri vext­ir, lægri skatt­ar, lög­fylgni við sam­keppn­is­lög mjög óljós – því skyldi nokkur maður reka heið­virt fyr­ir­tæki þegar við þessa aðila er að keppa?

Lán sem veitt eru út úr banka­kerf­un­um á of lágum vöxtum gera bank­ana sjálfa óstöðuga – þ.e. ef þetta er gert í miklu ­magni, er lána­bók bank­ans ósjálf­bær, sem eykur lík­urnar á að bank­arnir lendi í vand­ræðum með að standa í skilum á sínum eigin lánum og inni­stæður almenn­ings­ komnar í hættu, fyrir utan þann litla hvata sem liggur fyrir hjá aflands­fé­lag­i að greiða nokkurn tím­ann skuld­irn­ar.  Þá kemur aftur til kasta hins opin­bera að bjarga eigum hinna sak­lausu (al­menn­um inni­stæð­um) með því að nýta skatt­tekjur sem voru inn­heimtar af hinum heið­virðu.  Almenn­ingur hefur þá verið tek­inn tvisvar í bak­aríið – missti af skatt­tekjum vegna aflands­fé­laga, og þarf nú að borga fyr­ir­ ­fall banka sem ekki gátu inn­heimt skuldir aflands­fé­lag­anna.

Stjórn­mála­menn og almanna­hags­munir

Að ofan hefur því ver­ið lýst hvernig íslenskir bankar og við­skipta­mó­gúlar með teng­ingar í aflands­fé­lög léku íslenskan almenn­ing fyrir og eftir hrun. Þrátt fyrir allt er svo margt sem Ís­lend­ingar geta verið ánægðir með og stoltir af.  Ísland er eina landið í ver­öld­inni (raun­veru­leg­t heims­met) sem hefur sér­stak­lega látið rann­saka til hlítar hvað gerð­ist í banka­hrun­inu og komið böndum yfir all­nokkra fjár­mála­glæpa­menn.  Það eru hins vegar stjórn­mála­menn sem skapa ­sam­fé­lag­inu stefnu með því að setja þegn­unum skorður í gegnum lög, reglur og ­eft­ir­lit.  Stjórn­mála­menn breyta ekki ­stefn­unni nema almenn­ingur krefj­ist þess – en almenn­ingur krefst þess ekki ef hann veit ekki hvernig kerf­ið, sem búið er að byggja, leikur það og fer gegn þeirra eigin hags­mun­um.  Á Íslandi er þetta hins vegar alveg ljóst, vegna hinna opin­beru rann­sókna sem Alþing­i Ís­lend­inga stóð fyrir og nú að hluta til stað­fest enn frekar af Panama­skjöl­un­um. Ís­lend­ingar vita vel hvert fórn­ar­lambið er.  Stjórn­mála­menn sem ekki mæla afdrátt­ar­laust gegn starf­semi aflands­fé­laga annað hvort skilja ekki áhrifin sem þau hafa á efna­hags­starf­sem­ina og al­menn­ing, eða eru keyptir af þeim sem hafa af aflands­fé­lög­unum hag.  Í báðum til­fellum eiga þeir hinir sömu ekk­ert er­indi í varð­stöðu fyrir almanna­hags­muni.

Guð­rún Johnsen, hag­fræð­ing­ur, lektor í fjár­mál­u­m í við­skipta­fræði­deild Háskóla Íslands (í leyfi 2015-2016), vara­for­mað­ur­ ­stjórnar Arion banka og stjórn­ar­maður og stofn­andi Gagn­sæis – sam­taka gegn ­spill­ingu.  Sam­tökin eru tengilið­ur­ Tran­sparency International á Íslandi.