Fjór­ar millj­ónir norskra laxa­seiða voru í vor sett út í íslenskar ­sjó­kví­ar. Á þessu ári er gert ráð fyrir slátrun á 15.000 tonnum af eld­is­laxi og 20.000 tonnum á næsta ári. Fjöldi umsókna um heim­ildir til eldis í sjó liggur nú fyrir hjá íslenskum ­stjórn­völd­um. Norskir fjár­festar standa að baki flest­um, ef ekki öll­um, eld­is­fyr­ir­tækj­um, sem stofnuð hafa verið hér á land­i. Ekki er ólík­legt, að fram­leiðsla á eld­is­laxi marg­fald­ist á næstu árum með alvar­legum afleið­ingum fyrir villta íslenska ­laxa­stofna.

Helst­u ­at­huga­semdir við stór­fellt lax­eldi í sjó eru þess­ar:

1. Hætta á erfða­mengun og útrým­ingu íslenskra laxa­stofna.

   Auglýsing
   Auglýsing

2. Óþrif og meng­un. Rann­sóknir hafa sýnt, að frá 10.000 tonna laxa­eld­i berst úrgang­ur, sem jafn­ast á við skolp­frá­rennsli frá 150.000 ­manna bæ. Þá berst grútur frá eld­iskvíum að strönd­um, þar ­sem hann getur valdið fugla­dauða.

3. Mik­ill ­fjöldi laxa sleppur úr kvíum; í Nor­egi við­ur­kenna eld­is­menn, að ár­lega sleppi yfir 300.000 fiskar (tölur eru á reiki) en ­vís­inda­menn segja, að marg­falda megi þessa tölu með 4.

4. Sjúk­dóm­ar hafa herjað á eld­is­lax. Miklir lúsafar­aldrar hafa gengið yfir­ eld­is­lax í Nor­egi og Fær­eyj­um. Ótt­ast er, að lúsin ber­ist í ­nátt­úru­lax frá eld­is­löx­um. Lúsin drepur seið­in, þegar þau ­ganga til sjáv­ar, og étur hold lax­ins. Eit­ur­efnum hefur ver­ið beitt gegn henni. Þau bland­ast svo úrgangi frá kví­um. Í Kana­da og Chile hefur vírus, Infect­i­ous Salmon Anemia Virus, herjað á eld­is­stofna og valdið miklu búsifj­um. Þá hefur önn­ur víru­steg­und, Salmon Leu­kemia Virus, drepið mikið af laxi.

5. Notk­un eit­ur­efna og sýkla­lyfja þykir víða keyra úr hófi og hafa ­neyt­enda­sam­tök og vís­inda­menn varað við mik­illi neyslu á eld­is­laxi. Til að fá rauða lit­inn í hold eld­is­laxa, eru not­uð lit­ar­efn­i, ­sem að hluta eru unnin úr rækju. Ef þau væru ekki til stað­ar­, væri holdið nán­ast lit­laust eins og í þorski eða ýsu.

6. Í Nor­egi hefur lax­eldi í sjó ein­kennst af linnu­lít­illi bar­áttu við smit­sjúk­dóma, erfða­blöndun í villtan laxa­stofn og lúsafar­ald­ur, ­sem ógnar líf­fræði­legum fjöl­breyti­leika.

Lax­eld­i í Nor­egi býr nú við harða gagn­rýni fjölda vís­inda­manna, nátt­uru­vernd­ar­sam­taka, veiði­manna, veiði­rétt­ar­eig­enda og nokk­urra ­stjórn­mála­manna. Norsku lax­eld­is­fyr­ir­tækin hafa því séð sér­ hag í því, að flytja hluta starf­semi sinnar til Íslands. Þau hafa því fjár­magnað að stórum hluta íslensku eld­is­fyr­ir­tæk­in. Hér geta þau alið lax í sjó og greiða óveru­legar fjár­hæð­ir í leyf­is­gjöld. Því vaknar þessi spurn­ing; hverjir eiga haf­ið, ­þjóðin eða lax­eld­is­fyr­ir­tæk­in? Í Nor­egi þarf að greiða veru­legar fjár­hæðir fyrir eld­is- og rekstr­ar­leyfi, en hér er enn og aftur gengið á auð­lind, sem er eign þjóð­ar­inn­ar.

Víða er mót­mælt

Fjöl­margir ein­stak­lingar og félög hafa á und­an­förnum vikum mót­mælt risa­eldi á norskum laxi í íslenskum fjörð­um:

1. Lands­sam­band veið­fé­laga telur það óásættan­elgt með öllu, að ekki skuli nú þegar hafa verið gert áhættu­mat vegna sjó­kvía­eldis við Ís­land. Veiði­mála­stofnun hafi ítrekað bent á, að meta þurf­i á heild­stæðan hátt þá hættu sem villtum laxa­stofnum er búin ­vegna stór­felldra áforma um sjó­kvía­eldi við Ísland. "Ná­i ­lax­eldið fram að ganga er innan örfárra ára vissa fyrir eyð­ing­u ­laxa­stofna í veiðiám lands­ins“, segir í álykt­un.

2. „Gang­i risa­á­form í sjó­kvía­eldi á kyn­bættum norskum laxi eft­ir, er um um að ræða óaft­ur­kræfa ógn við íslenska laxa­stofn­inn“, ­segir Jón Helgi Björns­son, for­maður LV.

3. Í á­lyktun Veiði­fé­lags Breið­dæla um risa­lax­eldi á Aust­fjörð­u­m, ­segir m.a.: „Kyn­breyttur laxa­stofn af útlenskum upp­runa er ó­aft­ur­kræf ógn við íslenska laxa­stofn­inn og gengur af hon­um ­dauð­um, ef svona risa­á­form ganga eftir til vibótar lax­eld­is­á­ætl­unum á öðrum svæð­um. Þá axla ­fisk­eld­is­verk­smiðj­urnar enga ábyrgð á eigna­spjöllum og skað­væn­legum áhrifum á umhverf­ið. Fisk­eld­is­verk­smiðjan keppist nú við að helga sér svæði í aust­firskum fjörð­u­m, end­ur­gjalds­laust fyrir risa­á­formin í lax­eld­inu. Í Nor­egi verða ­fyr­ir­tæki að greiða háar fjár­hæðir fyrir útgefin starfs­leyf­i og nýt­ingu sjávar til eld­is­ins. – Að baki fyr­ir­hug­uð­u­m ­fisk­eld­is­á­formum eru að stórum hluta útlenskir fjár­festar með­ er­lent áhættu­fjár­magn sem sjá sér hag í því, að nýta sér­ ­ís­lenskan sjó end­ur­gjalds­laust, og veik­burða lagaum­hverfi, sem veitir hvorki aðhald með virku eft­ir­liti, né skyld­ur ­fisk­eld­is­fyr­ir­tækja til ábyrgðar á verkum sín­um“.

4. Alþjóða haf­rann­sókna­ráð­ið, ICES, hefur sent frá sér umsögn um mögu­leg á­hrif sjó­kvía­eld­is. Lögð var áhersla á að kanna skað­sem­i ­lax­fiskalúsa, erfða­blöndun og áhrif á villta laxa­stofna. Í um­sögn­inni er lýst miklum áhyggjum vegna lax­fiskalúsar og enn ­meiri vegna hugs­an­legra áhrifa eld­is­laxa, sem sloppið hafa úr eld­is­rými, á villta laxa­stofna. Fjöldi eld­is­laxa hafi sum ár ­mælst í nokkrum til­vikum 50% af hrygn­ing­ar­stofni í vatna­kerf­i. Slík erfða­blöndun eyðir villtum laxa­stofn­um.

5. Bjarn­i Bene­dikts­son, fjár­mála­ráð­herra, sagði í við­tali við Mbl. 17. Júlí s.l.: „Í ám lands­ins eru stofn­ar, sem geyma erfða­meng­i, ­sem er þús­unda ára gam­alt, ef ekki eldra. Mér finnst ekki verj­andi að við tökum áhætt­una af því, í þág­u at­vinnu­upp­bygg­inar í nútím­an­um, að tjón, sem verður í ­fisk­eld­is­stöðvum í hafi, geti með óaft­ur­kræfum hætti eyði­lag­t erfða­megni lax­ins í íslenskum ám. Eftir því sem lax­eldi í sjó vex fiskur um hrygg, þá eykst hættan af svona umhverf­isslys­um­. Við verðum að taka hana alvar­lega og við verðum að gera það í tíma. Ég vil að menn staldri við, áður en frekari ­lax­eld­is­leyfi í hafi verða veitt, og við gerum mjög rík­ar ­kröfur í þágu þess líf­rík­is, sem við ætlum að standa vörð um“.

Fleiri um­sagnir af þessu tagi er unnt að rekja, en summa þeirra er, að risa­eld­is­á­form, bæði á Vest­fjörð­um, Aust­fjörðum og í Eyja­firði með erfða­breyttum norskum stofni, sé mesta nátt­úru­vá­ ­ís­lenskra laxa­stofna og veiðiáa um allt land. Nái lax­eldið fram að ganga sé innan örfárra ára vissa fyrir eyð­inga laxa­stofna í veiðiám lands­ins.

Gagn­rýn­is­radd­ir í Nor­egi

Eins og áður sagði hefur gagn­rýni á lax­eldi í sjó í Nor­egi vax­ið mjög síð­ustu miss­er­in. Í norska blað­inu Adressea­visen 28. júlí er greint frá nýrri ský­slu Norska vís­inda­ráðs­ins, sem fjall­ar um lax­eldi. Þar er varað við þróun og afleið­ingum sjáv­ar­eld­is á laxi. Lax, sem sloppið hafi úr eld­iskvíum í mörg und­an­far­in ár, kunni að hafa haft óaft­ur­kræfar genetískar breyt­ingar í villtum laxi. Hættan er nú metin meiri en í eldri skýrsl­um.

Tor­björn ­For­seth, for­maður vís­inda­ráðs­ins, segir gena­breyt­ingar hafa fund­ist í 40 laxa­stofn­um. Í 31 séu þær veru­leg­ar. Þá seg­ir hann laxalús­ina mestu ógn, sem steðji að villtum stofnum vegna þess hve mikið magn af eld­is­laxi sleppur úr kví­um. Tor­björn tel­ur, að ef ekki tak­ist að koma í veg fyrir að lax sleppi, þá muni það þýða enda­lok margra stað­bund­inna laxa­stofna. Blönd­un á eld­is­laxi og villtum laxi sé þegar orðin mjög mikil í mörg­um ám.

Á síð­asta ári var til­kynntu eld­is­fyr­ir­tæki, að 244.000 laxar hefð­u sloppið úr kví­um. (Aðrir segja 378.000) Það segir ekki alla ­sög­una. Í rann­sókn, sem norska Haf­rann­sókna­stofn­unin gerði á ár­unu 2005 til 2011, kom í ljóst, að fjöldi strok­laxa úr eld­i var 4-sinnum meiri en til­kynn­ingar sögðu til um. Fleiri hætt­ur ­steðja að villta lax­inum eins og áhrif af virkj­unum og laxa­sýkli, Gyrodac­t­ylus Sal­ar­is.

Gena­meng­un í mörgum lax­veiðiám

Á ráð­stefnu, Alta Wild Salmon Con­fer­ence, sem haldin var fyrr á þessu ári, komu fram upp­lýs­ingar um ástand lax­eldis í sjó og villta lax­ins, sem ollu nokkru upp­námi. Í erindi Evu B. Thor­sta­d, ­vís­inda­manns hjá NINA, norsku nátt­úru­rann­sókna­stofn­unni, kom fram, að í aðeins 22% norskra lax­veiðiáa væri ástandið gott og í lagi miðað við umhverfis­kröf­ur. Dr. Trygve T. Poppe lýst­i þeirri skoðun sinni, að ef ekki yrði nú þegar gripið til­ harka­legra vernd­ar­að­gerða, þá yrðu almennar lax­veiðar úr ­sög­unni innan fimm ára. Kjell Hindar frá NINA kvað 65% af norskum ­lax­veiðiám hafa þegar orðið fyrir alvar­legum áhrifum vegna ­gena­meng­unar og 20% þeirra hefðu skað­ast alvar­lega. Fisk­eld­is­menn í Nor­egi hefðu til­kynnt um 378 þús­und eld­is­laxa, sem slopp­ið hefðu úr kvíum 2015. Vís­inda­menn full­yrða að þessi tala sé mun hærri, eða um 1 milljón laxa.

Jens Olav Flekki, for­maður sam­tak­anna „Björgum villta lax­in­um“ bent­i á þá stað­reynd, að fram­leiðsla á 1,2 milljón tonnum af laxi í fjörðum Nor­egs, hefði leitt til þess, að Norð­menn hefðu mis­st ­stjórn á strok­lax­iog lúsafar­aldri. Lúsin skað­aði villtan lax og ­sjó­birt­ing. Vegna stjórn­lausrar notk­unar á eit­ur­efnum og lyfj­u­m, hefði lúsin orðið ónæm fyrir þeim og væri nú óvið­ráð­an­leg. ­Fyr­ir­huguð náma­verk­efni á tveimur stöðum í norskum fjörð­u­m, eru mikil ógn við líf í sjónum og þar með lax­inn. Þar verð­ur­ millj­ónum tonna af meng­uðu frá­veitu­vatni hleypt í haf­ið. – Þar er komin ein af ástæðum þess, að norsk lax­eld­is­fyr­ir­tæki líta til Íslands.

Orri Vig­fús­son, for­maður Vernd­ar­sjóðs villtra laxa­stofna, flutt­i er­indi á ráð­stefn­unni, þar sem hann, eins og margir aðr­ir, ­gagn­rýndi norsk stjórn­völd fyrir aðgerð­ar­leysi í mál­efn­um ­lax­eld­is­fyr­ir­tækja. Hann sagði stjórn­völd ekki hafa neina stefn­u, engin mark­mið og ekk­ert skyn­sam­legt hlut­verk í eld­is­mál­um. Nor­eg­ur þarfn­að­ist nýrra leið­toga, sem gætu með aðgerðum end­ur­vak­ið villta laxa­stofna til sögu­legrar stærðar og mik­il­væg­is.

Norskir fjár­festar

Á sama tíma og þessar fréttir ber­ast frá Nor­egi, segir Hösk­uld­ur ­Stein­ars­son, fram­kvæma­stjóri Lands­sam­band fisk­eld­is­stöðva á Ís­landi, í sam­tali við norskan blaða­mann, að nú þegar sé að­staða til að fram­leiða 45 þús­und tonn af eld­is­laxi á Ís­landi. Metn­aður sé þó fyrir mun meiri fram­leiðslu. Ís­lend­ingar eigi fram­tíð sem umtals­verðir laxa­fram­leið­end­ur. Hann segir jafn­framt, að árið 2025 verði fram­leiðslan komin í 50 þús­und tonn. Fram­gangur máls­ins styðj­ist að mestu við ­fyr­ir­tæki í norsku eign­ar­hald.

Tvö­ til þrjú íslensk fyr­ir­tæki hafi ekki getað fjár­magn­að ­rekst­ur­inn, verið keypt og Norð­menn komið að. Erlend­ir fjár­fest­ar, nær ein­göngu frá Nor­egi, taki þátt í eld­inu. Þeg­ar ­séu fimm eld­is­fyr­ir­tæki farin að starfa. Stefnt sé að 90.000 tonna fram­leiðslu. - Þetta er svipað magn og Fær­ey­ing­ar fram­leiða,en þeir leyfa að hámarki 25% erlent eign­ar­hald í lax­eld­inu.

Fram­kvæmda­stjór­inn ­seg­ir, að hag­ræði þess að stunda lax­eldi á Íslandi sé ódýr raforka, engir fisk­sjúk­dómar og engin vanda­mál varð­and­i ­laxalús­ina. Hægt sé að und­ir­búa við­brögð vegna hennar og lágur sjáv­ar­hiti geri auð­veld­ara að takast á við hana. Ó­hag­ræðið sé hins vegar lágur sjáv­ar­hiti, kaldir vetur og hár ­flutn­ings­kostn­að­ur. –

Rétt er að hafa í huga, að Aust­firðir og Vest­firðir eru taldir illa hæfir til lax­eldis vegna sjáv­ar­kulda. Sjáv­ar­eldi við svo­nefnd­ar 1400 daggráður á Aust­fjörðum og undir 2000 daggráðum á Vest­fjörðum verður seint sam­keppn­is­fært við ódýr­ari fram­leiðslu í Fær­eyjum og Nor­egi vegna mun lengri eld­is­tíma. Þá hefur sjáv­ar­eldi orðið fyrir áföllum vegna und­ir­kæl­ingu og lagn­að­ar­íss.

Lax­eld­i í sjó í fjörðum á Vest­ur- og Aust­ur­landi telja margir að get­i verið hluti af atvinnu­upp­bygg­ingu og á þeim for­sendum ugg­laust á­huga­mál íbúa. Í umræð­unni fer hins vegar lítið fyr­ir­ ­nei­kvæðum áhrifum eldis í kvíum, t.d. áhrifin á stóru ­lax­veiði­árnar á Aust­ur­landi, Hofsá og Selá, grút­ar­rek á fjör­ur og eign­ar­hald erlendra aðila. Á sama tíma og hingað til lands koma þús­undir erlendra manna til starfa í fjöl­mörgum grein­um, er holur tónn í full­yrð­ingu um atvinnu­ör­yggi.

Á það hefur verið bent, að þau byggð­ar­lög, sem hér koma hel­st við sögu, eigi meira undir efl­ingu ferða­þjón­ustu og sköp­un nýrra tæki­færa innan henn­ar. Lax­eldi mun ekki hafa örvandi áhrif á ferða­þjón­ustu af marg­vís­legum ástæð­um, kannski þvert á móti. – Ef lax­eldi er alfa og omega atvinnu­upp­bygg­ing­ar, mætt­i ­draga úr „nauð­syn“ þess með því að bæta í kvóta ­byggð­ar­lag­anna, kvóta, sem á síð­ustu árum hefur verið keypt­ur til ann­arra útgerð­ar­staða.

Einnig hefur verið bent á, að lax­eldi má reka á landi og bæta þar við bleikju­eldi, sem virð­ist gef­ast vel. Þá er sá mögu­leiki fyr­ir­ hendi, að ala upp geld­fisk, sem ekki veldur óaft­ur­kræfu um­hverfistjóni með gena­meng­un.

8-10 kg. af kolmunna í 1 kg. af laxi

Einn af nei­kvæð­ari þáttum lax­eldis í sjó og sætt hefur ámæli, er gríð­ar­leg notkun á fiski í laxa­fóð­ur. Eld­is­menn segja, að 1,2 kg. af laxa­fóðri þurfi til að fram­leiða 1 kg. af laxi. Þá g­leyma þeir að segja, að í þetta eina kíló­gramm af fóðri fara 8 til 10 kg. af fiski, t.d. kolmunna. Þannig notar lax­eld­ið marg­falt meira af fiski í fóður en nemur fram­leiðslu á lax­in­um. Talið er, að heims­afli á fiski nemi nú um 90 milljón tonnum og hefur dreg­ist saman um 4 millj­ónir tonna frá hámark­inu 1996. Fyr­ir­ nokkrum árum fóru 16 milljón tonn í dýra­fóður og hefur magn­ið ­vaxið síð­an.

Vís­inda­menn ­segja þetta sið­lausa notkun á fiski. Norski vís­inda­mað­ur­inn T­hor­björn Trond­sen, sem gagn­rýnt hefur lax­eldi í Nor­egi, kveðst hafa veru­legar áhyggjur af smá­fiska­stofn­um, sem not­aðir eru í laxa­fóð­ur. Eft­ir­spurn muni aukast á næstu árum, enda séu ­á­ætl­anir uppi í Nor­egi um að marg­falda lax­eldi. Á sama tíma hafa vís­inda­menn alþjóð­legra eft­ir­lits­stofn­ana með fisk­veið­u­m ­kallað eftir helm­ings sam­drætti í veiðum á fiski í dýra­fóð­ur­. ­Sam­kvæmt tölum frá Sam­ein­uðu þjóð­unum eru 57% fisk­stofna heims­haf­anna full­nýttir og 30% ofveidd­ir. Aðeins 13% eru ekki ­full­nýttir og hefur sú tala lækkað úr 40% árið 1974. Því ­meira, sem fram­leitt verður af eld­is­fiski, því minna verður til­ ­skiptana úr stofnum heims­haf­anna. Þannig er ódýr fiskur not­að­ur­ til að fram­leiða rán­dýran fisk, sem ekki er á færi fátækra ­þjóða að kaupa. Ísland er eitt fárra landa, sem nýt­ir ­fisk­stofna, sem ekki eru ofveidd­ir. Það kann að vera spennand­i ­kostur fyrir erlenda lax­eld­is­menn.

Íslenski villti lax­inn er ein­stök auð­lind, sem auð­velt er að tor­tíma með­ erfða­mengun og sjúk­dóm­um. Menn verða að velta því fyrir sér­ hvort áhættan sé þess virði, einkum þegar fjár­magnið kem­ur frá erlendum fyr­ir­tækj­um, sem vilja kom­ast á nýjar ókeypis eld­is­lendur sakir hárra leyf­is­gjalda og auk­inna erf­ið­leika í heima­land­inu vegna erfða­meng­un­ar, óþrifa og eyð­ingar á villt­u­m ­lax- og sil­unga­stofn­um.

Íslenskir ­stjórn­mála­menn hafa lít­inn gaum gefið fyr­ir­ætl­unum um eldi á norskum laxi í íslenskum fjörðum og hugs­an­legum afleið­ing­um. Einn ráð­herra hefur þó tekið af skarið fyrir sitt leyti. Aðr­ir ­mættu huga betur að mál­inu og taka stjórn­völd í Alaska sér til­ ­fyr­ir­mynd­ar, en þau hafa bannað með öllu lax­eldi í sjó. Lág­marks­krafa til stjórn­mála­manna og Alþingis er, að und­inn verði bráður bugur að frá­gangi sér­stakrar laga­setn­ing­ar, sem ­bannar lax­eldi í sjó við Ísland með erlendum og fram­and­i kyn­bættum laxa­stofni og leyfi sjó­kvía­eldi, aðeins með geld­fiski.

Heim­ild­ir:

1. Mbl. Við­tal við Bjarna Bene­dikts­son 17. júlí 2016.

2. Fiski­frétt­ir 11.­febr­ú­ar. 2016.

3. FAO – World Fish Catch.

4. Umsögn Al­þjóða haf­rann­sókna­ráðs­ins, 31. maí 2016.

5. Athuga­semd­ir við til­lögu að mats­á­ætlun vegna sjó­kvía­eldis í Berufirð­i frá 27. júlí 2016.

6. Sam­þykkt að­al­fundar Veiði­fé­lags Breið­dæla 8. júní 2016.

7. Álykt­un Lands­sam­bands veiði­fé­laga 28. júlí 2016.

8. Við­tal norska blaða­manns­ins Aslak Berge, Ilaks, við Hösk­uld Stein­ars­son, fram­kv.­stj. Lands­sam­bands fisk­eld­is­stöðva, júlí 2016.

9. Grein­ar­gerð frá fundi ALTA, Wild Salmon Con­fer­ence, febr­úar 2016.

10. Við­tal við Tor­björn For­seth, odd­vita Vit­en­skapelig raad for laks­efor­valtn­ing, í Adressea­visen 28. júní 2016.

11. Kanadíska ­ritið Salmon Con­fidenti­al: The ugly truth about Cana­da´s open-­net salmon farms.