Páll heit­inn Skúla­son kvaddi okkur með þeirri ábend­ingu að við Íslend­ingar hefðum „ekki enn yfir­vegað að neinu ráði þýð­ingu nátt­úr­unnar fyrir okkur og fyrir þróun mann­lífs í land­inu í fram­tíð­inni“ . Hann sagði þetta í erindi sem síðan var birt í hans síð­ustu bók.  Hann bætti við því sem sumum finnst aug­ljóst: „Við höfum verið upp­tekin af því að til­einka okkur alls kyns nýja tækni en ekki hugsað út í það að sama skapi hvaða áhrif ýmsar fram­kvæmdir okkar hafa á umhverfið og nátt­úr­una“. 

Skáld og fræði­menn hafa á síð­ustu öldum bent okkur á fjár­sjóð­inn sem fal­inn er í ósnertum víð­ernum lands­ins, og lýst lífs­kraft­in­um ­sem finna má inn til heiða og upp til fjalla.  ­Jafn­vel ein­staka stjórn­mála­leið­togar hafa bent á að ómengað loft og vatn og óspillt fag­urt umhverfi séu nátt­úru­gæði, eigi síður en þau sem í dag­legu tali séu nefndar auð­lind­ir. Oft hefur reynst erfitt að sann­færa ráð­andi öfl um að meta óáþreif­an­leg nátt­úru­gæði að verð­leik­um. Stundum hefur þurft örþrifa­ráð fólks á borð við Sig­ríði í Bratt­holti eða bændur við Mývatn til að forða ­nátt­úru­gæð­u­m lands­ins frá tjóni. Fram­kvæmda­gleðin við virkjun nátt­úru­auð­linda hefur oft haft yfir­hönd­ina, sóknin í að efla ætl­aða efna­hags­lega hag­sæld lands­manna hefur ráðið för, jafn­vel á við­kvæmum og dýr­mætum svæð­um. Svo virð­ist sem þeirri fram­kvæmda­sókn sé langt í frá lok­ið, a.m.k. á meðan menn taka alvar­lega hug­myndir um streyma raf­magni til Evr­ópu í gegnum sæstreng, sem kallar á bylt­ing­ar­kennd­ar ­virkj­anir orku­auð­lind­anna í land­inu, án sýni­legs ávinn­ings fyrir fólkið í land­inu, eins og lesa má út úr nýlegri ráð­herra­skýrslu. Enn er því hart tek­ist á um auð­linda­mat­ið.

Margt bendir þó til að nátt­úru­vernd eigi vax­andi fylgis að fagna meðal almenn­ings. End­ur­teknar kann­anir sýna að 60% lands­manna séu hlynntir því að mið­há­lendi lands­ins verði frið­lýst. Frið­lýs­ing þýðir þó ekki að allar fram­kvæmdir verði bann­aðar innan marka ­svæð­is­skipu­lags­ mið­há­lend­is­ins, jafn­vel ekki virkj­un­ar­fram­kvæmd­ir. En hún þýðir vænt­an­lega að allar fram­kvæmdir verði metnar í ljósi frið­lýs­ing­ar­inn­ar; leit­ast verði við að ganga ekki á þau áþreif­an­legu og óáþreif­an­legu verð­mæti sem fel­ast í hinum ósnortnu víð­ernum lands­ins.

Fjölgun erlendra ferða­manna og vax­andi mik­il­vægi ferða­þjón­ustu í hag­kerf­inu (at­vinn­an, þjóð­ar­tekj­urnar og gjald­eyr­is­sjóð­irnir sem verða til), ýta undir þessa þró­un, því  kann­anir sýna að tæp­lega 90% ferða­manna leggja mikið upp úr ósnortnum víð­ernum í ferðum sínum til Íslands. En nánar um það síð­ar.

Vind­myllu­garðar á hálendið

Nú bregður aftur á móti svo við að Lands­virkj­un, orku­fyr­ir­tæki allra lands­manna, hefur útfært áform um að byggja áber­andi vind­myllu­garða á jaðri hálend­is­ins. Þetta eru ekki nein minni­háttar mann­virki, heldur rísa þau upp úr land­inu í hæð sem jafn­gildir tveimur Hall­gríms­kirkju­turnum (135 metra). Vind­myll­urnar verða því áber­andi í lands­lag­inu, hafa áhrif á fugla­líf og munu gera vind­myllu-ýlfur að ein­kenn­is­hljóði í stað fugla­söngs á þessum hálend­is­heið­um. Einn slíkur garð­ur, svo­nefndur Blöndu­lund­ur, hefur af verk­efna­stjórn Ramma­á­ætl­un­ar, þegar verið settur í orku­nýt­ing­ar­flokk á Auð­kúlu­heiði fyrir norð­an, en ann­ar, við Búr­fells­háls á suð­ur­landi, í bið­flokk. Þessi áform hafa siglt nokkuð hljóð­lega í gegnum kerf­ið. Kann­ast ein­hver við almenna umræðu um þörf­ina fyrir þessi mann­virki og sér­stak­lega um stað­ar­val þeirra?

Myndin sem hér fylgir með, og er sam­sett af Birgi Ingi­mars­syni grafi­ker, gefur vís­bend­ingu um hvers konar mann­virki er um að ræða og hvernig þau koma til með að líta út í umhverf­inu. Myll­urnar hafa verið settar inn á mynd af Auð­kúlu­heiði, við Frið­mund­ar­vötn, þar sem Blöndu­lundur mun eiga að standa. Vinstra megin á mynd­inni, á Kjal­veg­in­um, má sjá með­al­stór­an­fólks­bíl, jepp­ling—hæð myll­anna jafn­gildir súlu með 81 slíkum bíl, staflað beint upp í loft­ið. Hæðin jafn­gildir tveimur Hall­gríms­kirkju­turn­um.  Það liggur í augum uppi að mann­virki af þess­ari stærð­argráðu munu gjör­breyta hinu sýni­lega lands­lagi og byrgja sýn til fjalla og jökla. 

Stærstu umhverf­is­á­hrifin af slík­um ­mann­virkj­u­m eru einmitt ­sjón­meng­un­in. Þessi risa­vöxnu stálmöstur og spaðar yrðu áber­andi í nær hvaða lands­lagi sem er—­sam­kvæmt áætl­unum Lands­virkj­unar munu myll­urnar á Auð­kúlu­heiði sjást í tuga kíló­metra fjar­lægð. Þessum mann­gerðu ferlíkjum er gjarnan erlend­is, þar sem þau hafa verið reist, lýst sem yfir­þyrm­andi fleini í fal­legu lands­lagi. Auð­velt er að fletta upp slíkri gagn­rýni. En sjón­meng­unin er ekki það eina. Hljóð­mengun og skaði á gróð­ur- og dýra­lífi eru önnur við­ur­kennd umhverf­is­á­hrif—­myll­urnar munu rjúfa fjalla­kyrrð­ina, yfir­gnæfa nátt­úru­leg hljóð, s.s. fugla­söng, og þær munu ógna dýra­líf­inu í nágrenn­in­u—­reyndar eru rann­sóknir Lands­virkj­unar á þessum þáttum á Auð­kúlu­heiði af skornum skammti; ekki liggja fyrir gróð­ur­kort af öllu næsta nágrenni; mat á fugla­dauða, t.d. vegna reglu­bund­ins flugs gæsa á þessum slóð­um, er yfir­borðs­kennt, svo ekki sé meira sagt. Heild­ar­á­hrif mann­virkj­anna á umhverfið yrðu geysi­mik­il, meiri en af mörgum vatns­virkj­un­ar­mann­virkj­um, sem reynt hefur verið að fella að því lands­lagi sem fyrir var—þau lenda ekki aðeins á okkur núlif­andi, heldur einnig á kom­andi kyn­slóð­um, því fjár­fest­ing­ar­á­ætl­anir af þess­ari stærð eru ekki gerðar til skamms tíma

Stað­ar­val­ið: inn á landi, utan við strönd?

Stað­setn­ing vænt­an­legra vind­mylla er lyk­il­at­riði. Lands­virkjun hefur valið að setja myll­urnar niður í nágrenni við eldri vatns­afls­virkj­anir fyr­ir­tæk­is­ins, með þeim rökum að þannig sé hægt að nýta „inn­viði“ virkj­an­anna, en hér er lík­lega átt við lín­ur, tengi­virki og vegi. Engir útreikn­ingar hafa verið lagðir fram til að styðja með þetta stað­ar­val. Háspennu­línur frá þessum eldri virkj­unum eru þegar ófull­nægj­andi og óleystur vandi við að styrkja þær. Ekki hefur verið hægt að stækka Blöndu­virkjun með hag­stæðri ­rennsl­is­virkj­un, sem er á teikni­borð­inu, vegna þess að Blöndulína annar ekki flutn­ingi raf­orkunn­ar. Engin sátt er við hags­muna­að­ila um við­bæt­ur. Ekki verður af lestri skýrslna annað séð en að vind­garð­arnir þurfi á sér­stökum lín­um, spennu­virkjum og vegum að halda. Getur verið að hag­kvæmnin sé aukin með því, eins og stundum áður, að landið og umhverf­is­á­hrifin eru ekki verð­lögð? 

Víða erlendis vilja menn ekki lengur fórna landi undir vind­myllur og byggja þær frekar úti á sjó. Nefna má Dan­mörk, Bret­land og Banda­rík­in. Við strendur Skotlands er nú unnið að tólf vind­myllu­verk­efn­um. Eigum við meira land aflögu en aðr­ir? Gerðar hafa verið til­raunir með að setja sjáv­ar­strauma­t­úrbínur á stöpla vind­mylla í sjó. Á vinda­korti Veð­ur­stof­unnar (svo­nefndum vindatlas) má sjá að víða um land, og við strendur lands­ins, er veð­ur­hæð svipuð eða nægj­an­leg fyrir slíkan rekst­ur, þannig að hún ræður ekki úrslitum um stað­setn­ingu. Orka tapast enn frem­ur í flutn­ingi orku um langar leið­ir. Hlýtur ekki að vera hag­stæð­ara að byggja vind­myllu­garða í nágrenni verk­smiðja eða byggða­kjarna sem munu nota raf­magn­ið?

Einn stærsti gall­inn við áform Lands­virkj­un­ar, svo og við afgreiðslu vind­myllu­garð­anna í ramma­á­ætl­un, er sú stað­reynd að í þau vantar allan sam­an­burð á bygg­ing­ar­stöð­um. Verk­efna­stjórn ramma­á­ætl­unar metur ein­ungis þær hug­myndir sem orku­fyr­ir­tækin leggja fram. Hún ætti að krefj­ast sér­staks sam­an­burðar og rök­stuðn­ings fyrir stað­ar­val­inu, að teknu til­liti til allra áhrifa­þátta. Má vel vera, ef málið væri skoðað í víð­ara sam­hengi, að grynn­ingar við Skaga, Langa­nes og Reykja­nes, eða staðir í eða við eyjar við strönd­ina, svo ein­hverjir séu nefnd­ir, kæmu til greina. Eða jafn­vel staðir nær stærstu byggð­ar­kjörn­un­um, þar sem umhverfi hefur þegar verið breytt með háum mann­virkj­um.

Vind­myllur hafa orðið vin­sælli kostur á Vest­ur­löndum á síð­ustu árum en þær voru áður. Tækn­inni við að búa þær til og setja þær niður hefur fleygt fram. Þær hafa notið góðs af umræð­unni um lofts­lags­breyt­ing­ar, sem hefur „skapað jákvæð­ari við­horf til end­ur­nýj­an­legra orku­gjafa“ (Verk­efna­stjórn ramma­á­ætl­un­ar, 2016). Þær geta í sjálfu sér verið álit­leg­ur, vist­vænn orku­kostur og búið til umtals­vert magn af raf­magni; í áætl­un­um Lands­virkj­un­ar er gert ráð fyrir að hver vind­mylla muni skila 2,5-3,5 MW afli, sem þýðir 100 MW fyrir 40 vind­myllur á Auð­kúlu­heiði og 200 MW fyrir 80 vind­myllur við Búr­fells­háls. Í Wik­in­ger-verk­efn­inu við strönd Þýska­lands í Norð­ur­sjó er gert ráð fyrir 350 MW afli úr 70 vind­myll­um, sem full­nægi þörfum um 350 þús­und þýskra heim­ila. Til sam­an­burðar eru heim­ili á Íslandi tæp­lega 100 þús­und tals­ins. Nokkrir tugir vind­mylla geta því svo sann­ar­lega mætt auknum orku­þörfum íslenskra heim­ila, raf­magni á bíl­ana og fleira, næstu ára­tug­ina. Ætti það ekki að verða efst á blaði að mæta nýjum þörf­um heim­il­anna og minnka notkun þeirra á inn­fluttum orku­gjöf­um? Og miða stað­setn­ingu mann­virkj­anna við það. 

Ógn við upp­lifun ferða­manns­ins

Flest bendir til að stærsta aðdrátt­ar­aflið í ferða­þjón­ust­unni muni um ókomin ár verða hin ósnortnu víð­erni lands­ins. Eins og verk­efna­stjórn ramma­á­ætl­unar bendir á (2016) þá er sölu­vara ferða­þjón­ust­unnar „fjöl­breytt, ein­stök og óspillt nátt­úra sem er tak­mörkuð auð­lind í heim­landi þeirra ferða­manna sem hingað koma. Eft­ir­spurn eftir slíku umhverfi á eftir að aukast á næstu ára­tugum og þar með einnig verð­mæti slíka svæða (Ritchie & Crouch, 2005). Ef ferða­þjón­ustan á að geta haldið áfram að vaxa sem atvinnu­grein hér á landi mun hún þurfa aukið land­rými og ef greinin á áfram að höfða til þeirra mark­hópa sem hún hefur mesta hlut­falls­lega yfir­burði gagn­vart, þarf hún aðgang að land­gæðum sem ein­kenn­ast af óspilltri nátt­úru“. Fram­komnar hug­myndir um vind­myllu­garða á hálend­is­heiðum eru bein ógn við við­gang ferða­þjón­ust­unnar í land­inu.

Um 200 þús­und Íslend­ing­ar, eða um 64% lands­manna, hafa þegar farið Kjal­veg (Rögn­valdur Guð­munds­son, 2015). Varla er ástæða til að ætla að kom­andi kyn­slóðir vilji fara þessa leið í minna mæli. Kjal­vegur verður eflaust áfram mik­il­væg leið Íslend­inga sem vilja kynn­ast land­inu öllu. Með lag­fær­ing­um, sem eru á dag­skrá, má ætla að hann verði alla fram­tíð ein helsta sam­göngu­æðin um hálend­ið. Hann verður lyk­il­leið í  að dreifa ferða­fólki betur um landið en hingað til, t.d. til Norð­ur­lands og frá fjöl­förn­ustu hálend­is­leið­unum á Suð­ur­landi, sem er orðið mjög brýnt að takist, þegar stefnir í að erlendir ferða­menn verði tvær millj­ónir tals­ins. Það breytir ásýnd hálend­is­ins í grund­vall­ar­at­rið­um, og um leið upp­lifun ferða­manna, ef þar verður að finna trölls­legar vind­myllur sem skyggja á útsýnið og brengla nátt­úru­skoð­un­ina með ýmsum hætti.

Ekki er flas til fagn­aðar

Þegar á allt er litið er erfitt að skilja hvers vegna liggur svo mikið á við að und­ir­búa stóra vind­myllu­garða á hálendi lands­ins. Mörgum spurn­ingum er ósvarað og sam­hengi þarfa, notk­un­ar, fram­kvæmda­kostn­að­ar, efna­hags­á­hrifa og umhverf­is­á­hrifa hafi ekki verið nægi­lega rann­sak­að. Verk­efn­is­stjórn ramma­á­ætl­unar hefur sett Blöndu­lund í orku­nýt­ing­ar­flokk þó hún við­ur­kenni í skýrslu sinni að „öll reiknuð og sýnd umhverf­is­á­hrif á kortum ... gefa ekki end­an­lega mynd af sjón­rænum áhrifum og hljóð­vist vegna Blöndu­lundar þar sem end­an­legar stað­setn­ingar og teg­und vind­mylla hefur ekki verið ákveð­in“. Eins og fram hefur komið var skýrsla verk­efn­is­stjór­ar unnin á met­tíma; stuttur frestur er gef­inn til að gera athuga­semd­ir. Hafa áhrifin á ferða­mennsku, sem veitt hefur stór­auknu lífi í bæi og sveitir lands­ins á síð­ustu árum, verið metnir með full­nægj­andi hætti? Sitj­andi utan­rík­is­ráð­herra hefur lýst efa­semdum sínum um að við getum í ferða­þjón­ust­unni haldið áfram að eiga kök­una og éta hana sjálf, gert t.d. út á hvala­skoðun og veitt hvali á sama tíma. Erum við til­búin að fórna heið­anna ró fyrir raf­magn sem ekki er einu sinni ljóst hvernig hægt er að flytja út af virkj­un­ar­svæð­inu? Ef brýn þörf reyn­ist fyrir virkjun vind­orku eru aðrir stað­ir, jafn­vel fyrir utan strönd­ina og nær vænt­an­legum nýt­ing­ar­að­il­um, eft­ir­sókn­ar­verð­ari en hálend­is­heið­ar, líkt og mörg önnur lönd hafa upp­götv­að. Ekki er flas til fagn­að­ar, síst þegar um stór umhverf­is­mál er að tefla.