Þrjár stoðir
Okkar heimsins besta kerfi byggir á þremur stoðum; lífeyri, almannatryggingum og einkasparnaði. Lægri ævitekjur skila líklega minni einkasparnaði, þó aldrei skyldi vanmeta ráðdeild eða áhættufælni tekjulægri helmingsins. Almannatryggingahlutinn er háður skerðingum, réttur hjá lífeyrissjóði dregst frá greiðslum TR. Þessi stoð bætir því aldrei upp mikinn mun á uppsöfnuðum rétti heldur miðast við að tryggja öllum ákveðið lágmark, sem eins og nafnið bendir til, er lágt. Ævitekjur eru því sterk forspá um kjör á efri árum, hvað allar stoðirnar snertir.
Samið um nýtt kerfi fyrir framtíðina
Nýverið leit dagsins ljós samkomulag um framtíðarlífeyriskerfi. Frumforsenda við þá vinnu var að ekki mætti skerða þegar áunnin réttindi, enda hefðu samtök launafólks aldrei haft umboð til að verðfella framtíðareign umbjóðenda. Innbyggður kynjahalli varðveitist því. Meðal breytinganna er hækkaður lífeyristökualdur sem er ekkert annað en eðlileg viðbrögð við hækkandi lífaldri þjóðarinnar. Þá hækka iðgjöld á almennum markaði til jafns við hinn opinbera, sem reyndar hafði verið samið um áður. Ávinnsla réttinda á opinberum markaði var síðan gerð aldurstengd til jafns við almennan markað, sem er breyting sem kallar á árvekni til framtíðar. Iðgjöld í upphafi starfsævi verða sem sagt verðmætari en þau sem greiðast síðar, sem endurspeglar að því er mér skilst að peningar sem séu geymdir lengst ávaxtist mest.
Ólík áhrif
Þessi breyting snertir ekki alla hópa á vinnumarkaði jafnt. Þeir sem koma seint inn á vinnumarkað, eða vinna minna á yngri árum, njóta síður þessa verðmæta uppsöfnunartíma. Langskólagengið fólk hjá hinu opinbera er einn þeirra hópa sem þarna þarf að huga að. Breytt ávinnsla lífeyrisréttinda í nýju kerfi styður enn við þá kröfu að menntun sé metin til launa, ef ævitekjumöguleikar eiga ekki að skerðast. Íslenskur vinnumarkaður stendur nú þegar höllum fæti í samkeppni um menntað vinnuafl og nýtt lífeyriskerfi eykur mögulega á þann halla.
Ungar konur minna verðmætar?
Aldurstengd ávinnsla getur líka vegið að lífeyriskjörum kvenna, sem vinna oftar hlutastörf á barneignaraldrinum og búa lengur en karlar við bág kjör í fæðingarorlofi, svo ekki sé minnst á launamuninn út ævina. Nýtt lífeyriskerfi eykur því enn kröfuna á leiðréttingu kjara í fæðingarorlofi og að kynin sinni ungum börnum til jafns, sem næst líklega seint nema orlofið lengist.
Kynjagleraugu takk!
Lífeyriskerfið hefur alltaf haft innbyggðan kynjahalla og nýlegar breytingar munu ekki draga úr honum, enda bannað að skerða það sem þegar er áunnið. Aldurstengd ávinnsla eykur þennan halla, nema kynbundinn launamunur minnki og menntun verði betur metin til launa. Hvað ætli taki marga áratugi að tækla það? Nýtt samkomulag um framtíðarlífeyri setur reyndar fram áætlun (óútfærða) um að minnka launamun milli almenns og opinbers vinnumarkaðar. Að fenginni reynslu og að teknu tilliti til tregðulögmálsins hef ég þrjú orð um þá fyrirætlan að segja: Fugl í skógi. Því miður sýnist mér að jafnréttasta land í heimi, með besta lífeyriskerfið, sé að stíga skref aftur á bak frekar en áfram hvað varðar lífskjör gamalla kvenna í framtíðinni. Konur lifa lengur en karlar, reiða sig lengur á lífeyrissparnaðinn sinn. Pössum nú að skerða hann ekki!
Höfundur er fyrrverandi formaður BHM, sat í stjórn LSR og starfshópum um nýtt lífeyriskerfi.
