Í því sem kall­ast lýð­ræði eru nokkrar grund­vall­ar­regl­ur, sem ríki sem vilja kalla sig lýð­ræð­is­ríki ættu að fara eft­ir. Ein þeirra er til dæmis að öll sjón­ar­mið frá öllum aðilum eigi rétt á því að heyr­ast. Í lögum um fjöl­miðla frá árinu 2011 segir meðal ann­ars í 26.­grein, um lýð­ræð­is­legar grund­vall­ar­regl­ur: ,, Fjöl­miðla­veita skal í starfi sínu halda í heiðri lýð­ræð­is­legar grund­vall­ar­reglur og standa vörð um tján­ing­ar­frelsi.“

Á Íslandi er rekin blanda af einka­fjöl­miðlum og fjöl­miðlum í almanna­þágu, (ens: public service). Í lögum um Rík­is­út­varpið frá 2013, fyrstu grein, segir meðal ann­ars að...,,­Mark­mið laga þess­ara er að stuðla að lýð­ræð­is­legri umræðu, menn­ing­ar­legri fjöl­breytni og félags­legri sam­heldni í íslensku sam­fé­lag­i...­Rík­is­út­varp­inu er falin fram­kvæmd henn­ar...­Rík­is­út­varpið er þjóð­ar­mið­ill og skal rækja fjöl­breytt hlut­verk sitt af fag­mennsku, metn­aði, heið­ar­leika og virð­ing­u.“

Í lög­unum segir einnig að Rík­is­út­varpið eigi að ...,,Kynna fram­boð til almennra kosn­inga, helstu stefnu­mál fram­boða, fram­bjóð­enda og fylk­inga eftir atvikum og greina ítar­lega frá nið­ur­stöðum kosn­inga. Þá skal það veita öllum gildum fram­boðum til Alþingis og for­seta­kosn­inga, sem og fylk­ingum í þjóð­ar­at­kvæða­greiðsl­um, jafnt tæki­færi til að kynna stefnu­mál sín á hefð­bundnum dag­skrár­tíma í sjón­varpi. Rík­is­út­varpið skal birta reglur þar að lút­and­i. Í alþing­is­kosn­ingum er heim­ilt að tak­marka útsend­ing­ar­tíma þeirra fram­boða sem ekki bjóða fram í öllum kjör­dæmum þannig að þau fái hlut­fall af heild­ar­út­send­ing­ar­tíma til sam­ræmis við það hlut­fall kjör­dæma sem þau bjóða fram í.“ (Let­ur­breyt­ing­ar GH)

5% reglan – hver bjó hana til?

Dög­un, sam­tök um rétt­læti, sann­girni og lýð­ræði, hefur um 80 blað­síðna stefnu­skrá í nán­ast öllum mál­efnum sem snerta íslenskt sam­fé­lag. Flokk­ur­inn bauð fram í öllum kjör­dæm­um. En fékk flokk­ur­inn heið­ar­lega eða sann­gjarna með­ferð í fjöl­miðlum í aðdrag­anda kosn­ing­anna? Svarið er nei. Vegna þess að 365 miðlar tóku upp þá reglu að úti­loka smá­fram­boðin frá ákveðnum hlutum umræð­unnar (en sem skipta kannski mestu máli, þ.e. sjón­varpi) á grund­velli þess að þau fengu ekki 5% eða meira í könn­unum (sem sumar voru ein­ungis 50% svar­hlut­fall, sem þótti ekki góður papp­ír, þegar und­ir­rit­aður var að læra aðferða­fræði hjá Þor­láki Karls­syni og Ólafi Þ.Harð­ar­syni í HÍ á sínum tíma). 

Á grund­velli þess­arar reglu var fram­bjóð­anda Dög­un­ar, Sig­ur­jóni Þórð­ar­syni, meinuð þátt­taka í kosn­inga­þætti Stöðvar tvö um Norð­vest­ur­kjör­dæmi þann 11. októ­ber, eftir að hafa farið alla leið frá Sauð­ár­króki til Reykja­vík­ur. Hér er grein á Feyk­ir.is  um þetta mál. Þetta verður að telj­ast dóna­skapur og lít­ils­virð­andi fram­koma, sem og ólýð­ræð­is­leg.

Þöggun og úti­lokun

Í aðdrag­anda kosn­ing­anna voru einnig ýmsir aðilar sem héldu stóra og mikla fundi, sem voru mjög mikið aug­lýst­ir, þar sem fjallað var um stefnu stjórn­mála­flokk­anna. Þar var ,,sjöflokkn­um“ ein­ungis boðið (Sjálf­stæð­is, Fram­sókn, Við­reisn, VG, Pírat­ar, Sam­fylk­ingu og Bjartri fram­tíð). Dögun var ekki boðið á einn ein­asta þess­ara funda sem voru hjá:

Háskóla Íslands - Sam­tökum atvinnu­lífs­ins - Sam­tökum í ferða­þjón­ustu  og ASÍ. Höfðu þessir aðilar engan áhuga á að heyra sjón­ar­mið Dög­un­ar? Hefur ASÍ t.d. engan áhuga á að heyra hug­myndir flokks­ins um sam­fé­lags­banka, sem önnur fram­boð hafa smám saman verið að stela, gera að sín­um, eins og t.d. Fram­sókn­ar­flokk­ur­inn, sem kallar þetta ,,sam­vinnu­banka.“?

Þannig að þögg­unin hélt áfram.

Um þver­bak keyrði svo eig­in­lega á loka­metr­un­um, þegar RÚV tók upp þessa aðferð, þ.e.a.s. 5% regl­una og not­aði hana til þess að setja litlu flokk­ana í ein­hvers­konar ,,tossa­bekk“ þegar lokaum­ræð­urnar fóru fram. Hér vísa ég aftur til lag­anna um RÚV og sam­fé­lags­legt hlut­verk þess.

Nauð­syn á ,,góðu sjón­varpi“ ?

Hefði t.d. ekki verið hægt að raða upp­boðum með hlut­kesti og eða haft ein­fald­lega alla við hring­borð, þar sem öll sjón­ar­mið hefðu fengið að heyr­ast á sama tíma? ,,Sjöflokk­ur­inn“ var með þessum hætti tekin fram yfir litlu fram­boðin og fékk þar með mun hag­felld­ari með­ferð hjá RÚV, en litlu flokk­arn­ir. Eða þurfti að reyna að gera ein­hvers­konar ,,gott sjón­varp“ úr þessu, þar sem flokk­arnir með bestu mögu­lega valda­stöð­una eftir kosn­ing­arnar fengu bara náð fyrir augum stjórn­enda RÚV? Er virki­lega til of mik­ils mælt að RÚV standi undir nafni sem almanna­fjöl­mið­ill á fjög­urra ára fresti?

RÚV fellur í pytt­inn

Einnig var fram­koma RÚV gagn­vart for­mönnum litlu flokk­anna í kosn­inga­sjón­varp­inu til skammar, þegar ræða átti við for­menn flokk­anna um úrslit kosn­ing­anna. Þar var ,,sjöflokk­ur­inn“ í heið­urs­sæt­inu. For­mönnum litlu flokk­anna (sem höfðu verið boð­aðir í við­töl) var hrein­lega snúið frá, þegar upp í Efsta­leiti var kom­ið. En það gerð­ist þó ekki fyrr en þeir höfðu beðið í rúm­lega klukku­stund á staðn­um. Þeir misstu því meira og minna af kosn­inga­vökum sín­um. Og hvað með þeirra sjón­ar­mið, skiptu þau engu máli í umræð­unni?

Nú hugsa kannski sum­ir: Ja, þau þarna í Dögun eru bara fúl af því að þeim gekk svo illa. Og, já við erum kannski pínu­lítið fúl, en alveg sér­stak­lega vegna þess að okkur var ekki boðið að sama borði og ,,sjöflokkn­um“ – það var A-deild og B-deild! Það sátu ekki allir við sama borð og það ekki sömu reglur fyrir alla. Það er ólíð­andi og ólýð­ræð­is­legt. Þannig að þetta brýtur gegn svo­kall­aðri jafn­ræð­is­reglu.

Fimmta vald­ið?

Eftir Hrunið 2008 fengu fjöl­miðlar og fjöl­miðla­kerfið á sig mjög alvar­lega gagn­rýni, fyrir það að hafa verið lausir við alla gagn­rýni og að raddir þeirra sem vör­uðu við hrun­inu hafi nán­ast verið að engu gerð­ar. Fjöl­miðlar hafa verið kall­aðir fjórða valdið í sam­fé­lag­inu og það er kannski ekk­ert skrýt­ið, því þeir hafa mikla stjórn á umræð­unn­i. 

Í fram­haldi af fram­an­sögðu er hins veg­ar ekki er laust við að manni detti í hug  enn eitt vald­ið; það er að segja ,,fimmta vald­ið“, sem í þessu til­felli eru þá skoð­ana­könn­un­ar­fyr­ir­tækin og aðferðir þeirra. Verða áhrif þeirra meiri í næstu kosn­ingum og verða búnar til nýjar ,,regl­ur“ til að spila eft­ir, reglur sem ekki fara eftir hinum klass­ísku lög­málum lýð­ræð­is­ins og sam­staða er um að reyna að fylgja? Er sú sam­staða fokin út á hafs­auga? 

Til þess að tak­ist að end­ur­vekja traust almenn­ings á stjórn­mála­kerf­inu og stjórn­mál­unum verða fjöl­miðlar að tryggja það að öll sjón­ar­mið heyr­ist, en ekki bara sum – og það á kostnað ann­arra. Það er ekki lýð­ræði, það er eitt­hvað allt ann­að. Og öll hljótum við að vilja að Ísland flokk­ist sem alvöru lýð­ræð­is­ríki og verði slíkt áfram.

Höf­undur er stjórn­mála­fræð­ingur og gjald­keri Dög­un­ar, sam­taka um rétt­læti, sann­girni og lýð­ræði. Hann var einnig í 3ja sæti í Suð­vest­ur­kjör­dæmi (Krag­an­um) fyrir síð­ustu kosn­ing­ar.