Það er bull­andi upp­gangur í atvinnu­líf­inu: Meira en 7% hag­vöxt­ur, gjald­eyr­is­vara­sjóð­ur­inn stút­full­ur, lítið sem ekk­ert atvinnu­leysi – reyndar vöntun á vinnu­afli, sem þús­undir inn­flytj­enda redda. Hinir ríku eru að verða æ rík­ari. Tutt­ugu þús­und fjöl­skyldur eiga meira en tvo þriðju af öllum eign­um. Bank­arnir græða á tá og fingri.

Á sama tíma er áleitin umræða um fátækt á Íslandi. Lág­launa­fólk lifir ekki af launum sín­um. Sex þús­und börn búa við fátækt á degi hverj­um. Líf­eyr­is­þegar og öryrkjar kvarta sáran undan kjörum sín­um. Ungu kyn­slóð­inni hefur því sem næst verið úthýst. Það skort­ir ­í­búð­ar­hús­næð­i við hæfi. Fast­eigna­verðið rýkur upp í rjáf­ur. Fæstir hinna ungu eiga fyrir útborg­un. Leigu­okrið læsir unga fólkið inni í fátækt­ar­gildru. Hin sér­ís­lenska verð­trygg­ing léttir allri áhættu af ófyr­ir­séðum áföllum af fjár­magns­eig­end­um, en gerir hina skuldugu á sama tíma að skulda­þræl­um.

Tvær þjóðir

Það eru tvær þjóðir í land­inu. Póli­tíkin snýst bara um óbreytt ástand. Er það kannski bara lognið á undan storm­in­um? Hvert er að leita eftir lausnum? Ég verð æ sann­færð­ari um, að við eigum að leita fyr­ir­mynda í reynslu frænd­þjóða okkar á Norð­ur­lönd­um. Nor­ræna mód­elið nýtur nú almennt við­ur­kenn­ingar um víða ver­öld ­sem fyr­ir­mynd­ar­þjóð­fé­lag. Lærum af því.

„Þetta snýst allt um vald, kján­inn þinn“. Það fer ekki á milli mála, að vald eig­enda fjár­magns og fyr­ir­tækja er ráð­andi afl í kap­ít­al­ísku hag­kerfi. Ákvörð­un­ar­valdið um fjár­fest­ingar og fram­kvæmdir er að stærstum hluta í höndum fámenns hóps fjár­magns­eig­enda. Valdið á vinnu­mark­aðnum til að ráða og reka er í höndum þeirra. Ef stétt­ar­fé­lög eru veik­burða eða jafn­vel ekki til stað­ar, fær vinn­andi fólk litlu sem engu ráðið um þessar ákvarð­an­ir.

Þetta ofur­vald fjár­magns­eig­enda hefur á sein­ustu ára­tugum nýfrjáls­hyggj­unnar vaxið raun­hag­kerf­inu – og þar með flestum þjóð­ríkjum – yfir höf­uð. Fjár­magns­eig­endur gera út stjórn­mála­flokka til þess að gæta hags­muna sinna innan þjóð­ríkja og í heims­hag­kerf­inu. Í örrík­inu íslenska sér Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn um þessa hags­muna­gæslu. Eftir hrun SÍS hefur póli­tískt eign­ar­halds­fé­lag um arf­leifð SÍS beitt Fram­sókn­ar­flokknum í sama skyni, í sam­starfi við Sjálf­stæð­is­flokk­inn. 

Ef þetta sam­þjapp­aða fjár­hags­vald nær póli­tíska vald­inu undir sig lík­a,  er lýð­ræðið sjálft í hættu. Hættan er sú, að lýð­ræðið breyt­ist í auð­ræði. Þetta er að ger­ast fyrir aug­unum á okk­ur, t.d. í Banda­ríkj­um Trumps  og Rúss­landi Pútíns. Sömu sól­ar­merkin sjást nú þegar á Íslandi Eng­eyj­a­rætt­ar­inn­ar. 

Nor­ræna mód­elið

Hvað er svona merki­legt við nor­ræna mód­el­ið? Það er þetta: Hægri flokkar (hags­muna­gæslu­að­ilar sér­hags­muna) hafa lengst af verið þar í minni­hluta; þeir hafa ekki náð að sölsa póli­tíska valdið undir sig líka. Hinn póli­tíski armur verka­lýðs­hreyf­ing­ar­innar – jafn­að­ar­manna­flokk­arnir – hefur verið í meiri­hluta ára­tugum saman á mót­un­ar­árum hins nor­ræna vel­ferð­ar­rík­is. Þótt hægri flokkar hafi stöku sinnum kom­ist til valda skamma hríð, hafa þeir ekki haft bol­magn né stuðn­ing almenn­ings til að hrófla við grund­vall­ar­þáttum kerf­is­ins. 

Þetta er ein­stakt í ver­öld­inni. Þetta skýrir grund­vall­ar­mun­inn, sem er á nor­ræna mód­el­inu ann­ars vegar og hinu bland­aða hag­kerfi einka­rekstrar og opin­berrar þjón­ustu víð­ast hvar ann­ars stað­ar- þar með talið á Íslandi. Sú stað­reynd, að jafn­að­ar­manna­flokk­ur­inn íslenski náði því aldrei að verða ráð­andi fjölda­flokk­ur, í nánu sam­starfi við laun­þega­hreyf­ing­una, skýrir það líka, hvers vegna Ísland er ekki nor­rænt vel­ferð­ar­ríki, þrátt fyrir við­leitni okkar til að stefna í þá átt. 

Mann­rétt­indi – en ekki ölm­usur: Það sem ein­kennir nor­ræna vel­ferð­ar­ríkið umfram önnur í þessum sam­an­burði er, að réttur almenn­ings til opin­berrar þjón­ustu er skil­greindur á grund­velli mann­rétt­inda. Víð­ast hvar ann­ars staðar er fremur um að ræða ölm­usur handa þurfaling­um.  Á þessu tvennu er reg­in­mun­ur. Ég er að tala um sjúkra­trygg­ingar og heil­brigð­is­þjón­ustu, aðgengi að skól­um, barna­bæt­ur, elli­líf­eyri o.s. frv. Íslend­ingar þekkja þetta orðið vel af eigin reynslu.

 Tökum dæmi:  Árið 1936 tókst jafn­að­ar­mönn­um, eftir langa bar­áttu, að leggja grunn að almanna­trygg­ing­um. Með þess­ari lög­gjöf var lagður grund­völlur að vel­ferð­ar­ríki á Íslandi. Upp­haf­lega hug­myndin var, að allir Íslend­ing­ar, án til­lits til efna­hags og þjóð­fé­lags­stöðu, skyldu njóta elli­líf­eyris að lok­inni starfsævi. Það var hugsað sem almenn mann­rétt­indi. Í fram­kvæmd hefur þetta aldrei tek­ist eins og upp­haf­lega var til ætl­ast. Æ ofan í æ hefur elli­líf­eyr­ir­inn verið skertur með vísan til ann­arra tekna. Í stað mann­rétt­inda erum við því að tala um ölm­usur handa þurfaling­um.

Skrípa­mynd

 Þegar skerð­ingar af þessu tagi eru rétt­lættar með vísan til greiðslna úr líf­eyr­is­sjóð­um, sem öllum er skylt að eiga aðild að, og er eign­ar­rétt­ar­var­inn skyldu­sparn­aður við­kom­andi, er kerfið farið að láta stjórn­ast af geð­þótta­á­kvörð­un­um. Dæmin um ölm­us­ur, sem eru skil­yrtar því, að við­tak­andi sanni fátækt sína, eru allt of mörg í íslenska kerf­inu. Þetta er ævin­lega gert í sparn­að­ar­skyni. Þar með hefur Trygg­ing­ar­stofnun rík­is­ins verið breytt í rukk­un­ar­stofnun rík­is­ins. Og þar með getur Ísland með engu móti státað af því að vera nor­rænt vel­ferð­ar­ríki. Eftir Hrun höfum við verið að fjar­lægj­ast það æ meir.

Þegar þar við bæt­ist, að arð­ur­inn af auð­lindum þjóð­ar­innar rennur til fámenns hóps einka­leyf­is­hafa á veiði­heim­ild­um, í skjóli póli­tísks valds – en ekki til almanna­þarfa; að verð­trygg­ing­ar­krónan ásamt okur vöxtum gerir stóran hluta þjóð­ar­innar að skulda­þræl­um; og skatt­byrðin leggst með mestum þunga á milli­stétt­ina, á sama tíma og rík­is­valdið lætur óátalið, að við­skipta­el­ítan flýi með fé sitt í skatta­skjól og ávaxti það í útlöndum – þá skilst bet­ur, hversu víðs fjarri það er, að Ísland rísi undir nafni sem nor­rænt vel­ferð­ar­ríki. Nær væri að líkja þessu við skrípa­mynd af amer­ískum kap­ít­al­isma.

Hvað þarf að gera til að breyta þessu, er svo efni í aðra grein.

Höf­urndur var for­maður Alþýðu­flokks­ins 1984-96.