Mikil umræða er nú um Hval­ár­virkj­un. Ég hef unnið að þróun hennar í nokkur ár og þekki því vel til, auk þess að hafa komið að und­ir­bún­ingi flestra ann­ara virkj­ana, stórra og smárra, sem byggðar hafa verið eða und­ir­búnar hér á landi síð­ustu ára­tugi og ætti því að hafa góðan sam­an­burð. Það hefur komið mér á óvart hversu nei­kvæð umræðan er orðin  hjá mörg­um, því Hval­ár­virkjun er að mínu mati ákaf­lega skyn­sam­legur og góður kostur jafnt tækni­lega, umhverf­is­lega sem og sam­fé­lags­lega á alla mæli­kvarða .

Mik­il­vægir eig­in­leikar Hval­ár­virkj­un­ar.

Virkj­unin verður í hópi best miðl­uðu virkj­ana lands­ins, því hægt verður að geyma ríf­lega fjórð­ung með­al­árs­rennslis í lónum frá sumri til notk­unar að vetri. Þetta gerir virkj­un­ina mjög sveigj­an­lega og örugga í rekstri og hún getur fram­leitt á fullum afköstum mán­uðum sam­an, ger­ist þess þörf, en er ekki háð duttl­ungum vatnaf­ars­ins eins og rennsl­is­virkj­an­ir. Orku­inni­hald miðl­ana á Vest­fjörðum tutt­ugu­fald­ast og lands­hlut­inn verður sjálf­bjarga, þó engin orka komi frá eld­virka hluta lands­ins  allan vet­ur­inn. Allir vatns­veg­ir, stöðv­ar­hús, tengi­virki og flutn­ings­kerfi eru neð­an­jarðar sem eykur rekstr­ar­ör­yggi auk þess að vera jákvætt fyrir umhverf­ið. Aur, eld­virkni, ís og krapi eða vatns­leysi verður því ekki vanda­mál í þess­ari virkj­un.

Virkj­unin er með háa fall­hæð, ríf­lega 300 m, og því gefur til­tölu­lega lítið virkjað rennsli mikið afl. Vatns­vegir eru allir í jarð­göngum og vatns­hraði í þeim því óvenju lág­ur,  því ekki er ódýr­ara að grafa göngin þrengri en lámarks­stærð. Því er unnt er að stöðva allt rennsli um þá eða auka það á aðeins örfáum sek­úndum án þess að það valdi óvið­ráð­an­legum þrýsti­sveifl­um. Vegna þessa yrði hægt að nota Hval­ár­virkjun til að stýra tíðni og álagi í raf­orku­kerf­inu (regla net­ið) og bregð­ast sam­stundis við miklum álags­breyt­ing­um. Þetta er eig­in­leiki sem virkj­anir með langa vatns­vegi án þrýsti­jöfn­unar hafa alla jafna ekki, en er sér­stak­lega mik­il­vægur vegna þess að virkj­unin er á land­svæði þar sem flutn­ings­kerfið getur auð­veld­lega slitnað frá lands­kerf­inu og því mik­il­vægt að til staðar sé nokkuð stór virkjun sem getur tekið upp miklar og snöggar álags­breyt­ingar og stýrt „eyj­unni“ sem myndast við slíkar bil­an­ir. Þessu hlut­verki á Vest­fjörðum er nú sinnt að hluta með dísil­vél­unum í Bol­ung­ar­vík og sér­stökum fram­hjá­rennsl­is­bún­aði í Mjólk­ár­virkj­un, en raf­magns­trufl­anir eru þó tíðar vegna  bil­ana á Vest­ur­línu.

Þrátt fyrir stór lón við Hval­ár­virkjun mun nán­ast eng­inn gróður eða þykkur jarð­vegur fara undir vatn. Nán­ast allt efni sem þarf til að gera stífl­urnar er unnt að taka innan lón­stæð­anna, sem er nokkuð ein­stakt hér á landi við stíflu­gerð. Þá háttar þannig til að lands­lag er allt mjög mis­hæð­ótt og í stöllum og skorið af mis­djúpum gilj­um. Stífl­urnar og lón­in, þó stór séu, sjást því mjög óvíða að, heldur hverfa fljótt bak við næstu hæð. Þetta er til dæmis allt annað en í til­felli Kára­hnjúka­virkj­unar og á Þjórs­ár­svæð­inu þar sem landið er slétt­ara og stífl­urnar og lónin sjást mjög víða að sé horft af land­inu ofan lón­anna. Þá er allt dýra­líf mjög fábreytt.   

Bætt raf­orku­ör­yggi og önnur tæki­færi

Ein jákvæð­ustu áhrif virkj­un­ar­innar eru að hún mun strax bæta afhend­ingar­ör­yggi raf­orku á Vest­fjörðum nokk­uð, því bilun á Vest­ur­línu á um 120 km langri leið frá Hrúta­firði í Kolla­fjörð mun ekki lengur valda trufl­unum á Vest­fjörð­um. Meira máli skiptir þó að með til­komu virkj­un­ar­innar ger­breyt­ast mögu­leikar á að tryggja Vest­fjörðum sama afhend­ingar­ör­yggi og öðrum lands­hlutum með miklu ódýr­ari hring­tengi­mögu­leika frá tengi­punkti í Ísa­fjarð­ar­djúpi inn á Ísa­fjarð­ar­svæð­ið, og nýta þannig að fullu góða stýri­eig­in­leika Hval­ár­virkj­un­ar, sem áður var vikið að.   

Hval­ár­virkjun er þannig lyk­il­inn að við­un­andi raf­orku­ör­yggi heils lands­hluta. Hún mun líka hafa mikil áhrif á nær­sam­fé­lagið á bygg­ing­ar­tíma en einnig auka mjög tæki­færi til fram­tíð­ar. Sum­ar­fær jeppa­slóð mun vænt­an­lega koma yfir Ófeigs­fjarð­ar­heiði, og skapa mögu­leika á ein­stökum hringakstri úr Djúpi um Árnes­hrepp. Þá mun veg­slóði upp að rótum Dranga­jök­uls auka mögu­leika á ferðum á hann á öllum árs­tím­um. Stöðugt 15 m3/s rennsli af hreinu og tæru vatni við sjáv­ar­mál yrði ein­stakt á Íslandi og þó víðar væri leit­að, og skapar mikla mögu­leika á frek­ari nýt­ingu þess­arar fágætu verð­mætu auð­lindar t.d. í eldi, vatns­út­flutn­ingi, eða eitt­hvað allt ann­að.  Eng­inn sá Auð­linda­garð­inn við Svarts­engi fyrir þegar farið var að nýta ork­una á því svæði. Erfitt er að sjá að það hafi verðið byggð, eða verði byggð virkjun á Íslandi sem gæti haft jafn­mikil jákvæð áhrif á nær­sam­fé­lagið og heilan landshluta.

Ekki umdeild fram­kvæmd í Ramma­á­ætlun eða í mati á umhverf­is­á­hrifum

Virkj­unin hefur farið eðli­lega leið í stjórn­kerf­inu. Nefnd sér­fræð­inga í Ramma­á­ætlun 2 og 3 mat Hval­ár­virkjun einu vatns­afls­virkj­un­ina á nýju óvirkj­uðu svæði sem bæri að nýta til orku­fram­leiðslu frekar en vernd­ar. Við lög­form­legt umhverf­is­mat sum­arið 2016 barst aðeins ein athuga­semd og var hún frá Land­vernd. Engir lög­bundnir umsagn­ar­að­ilar sem Skipu­lags­stofnun lét vinna álit á mat­inu, sér­fræð­ingar hver á sínu sviði, gerðu athuga­semdir við mat virkj­un­ar­að­ila, um til­tölu­lega lítil umhverf­is­á­hrif virkj­un­ar­inn­ar.

Miklar betrumbætur á hönnun

Vax­andi and­staða við virkj­un­ina virð­ist hins­vegar vera innan til­tek­ins hóps fólks, þrátt fyrir að miklar breyt­ingar hafi orðið á upp­haf­legum virkj­un­ar­á­form­um, sem allar minnka umhverf­is­á­hrif­in. Þannig hefur frá­rennsli virkj­un­ar­innar verið fært þannig að vatnið skilar sér beint úr frá­rennsl­is­göngum út í ós Hvalár langt frá Hvalár­fossi, en þegar virkj­unin var sett í nýt­ing­ar­flokk í Ramma­á­ætlun var gert ráð fyrir löngum og djúpum frá­rennsl­is­skurði alveg við foss­inn. Einnig reynd­ist unnt, með breyt­ingu á hönnun virkj­un­ar­inn­ar, að falla frá um 10 til 20 m háum þrýsti­jöfn­un­ar­turni sem fyr­ir­hug­aður var á fjalls­brún. Nú nýlega hefur líka verið ákveðið að lækka hæstu stífl­urnar þannig að rúm­mál stíflu­fyll­inga minnkar um nær þriðj­ung.

Aðkomu­vegur var í upp­hafi fyr­ir­hug­aður upp Dag­verð­ar­dal, en þegar frá­rennslið var fært sunnar var talið eðli­legra að fara með veg­inn upp hlíð­ina ofan við mann­virk­in. Þegar horft er upp hlíð­ina er erfitt að ímynda sér annað en að sprengja verði syllu gegnum a.m.k. sum af hinum fjöl­mörgu kletta­beltum í hlíð­inni sem blasa við. Eftir nákvæma korta­gerð og hönnun veg­ar­ins kom hins­vegar í ljós að all­staðar var unnt að þræða veg­lín­una fram­hjá kletta­belt­unum og hvergi verða miklar sker­ingar eða fyll­ing­ar. Veg­ur­inn liggur að mestu eftir nokkuð flötum pöllum ofan kletta­belt­anna og verður því lítið sýni­legur sé horft upp hlíð­ina neð­an­frá. Sama má segja um munna aðkomu­ganga og aðkomu­hús sem hverfur í hinu stöll­ótta lands­lagi. Helstu sýni­legu áhrifin í hlíð­inni verður munni strengja­ganga sem opn­ast út í einu kletta­belt­anna. Þar verða hins­vegar engin mann­virki og munn­inn getur því litið út svipað og hvert annað hellisop.

Inn­viðir efldir sam­fara virkjun

Virkj­ana­að­il­inn hefur ákveðið að koma upp aðstöðu fyrir ferða­þjón­ustu með gesta­stofu þannig að auð­veld­ara verði fyrir heima­menn að nýta sér tæki­færi sem virkj­unin gef­ur. Einnig standa yfir við­ræður við Orkubú Vest­fjarða um að virkj­un­ar­að­il­inn komi að lagn­ingu þriggja fasa öfl­ugrar raf­magnsteng­ingar og ljós­leið­ara frá Hólma­vík í Norð­ur­fjörð sem yrði fram­lengd í Ófeigs­fjörð þannig að verk­tak­inn geti nýtt sér teng­ing­una á bygg­inga­tíma til að þurfa ekki að fram­leiða raf­magn með dísel­vél­um. Þarna gætu farið saman hags­munir nær­sam­fé­lags­ins, virkj­un­ar­að­il­ans, dreifi­veit­unnar og orku­fram­leið­and­ans, auk umhverf­is­ins vegna minni olíu­notk­un­ar.

Það er ánægju­legt að frek­ari þróun virkj­ana leiði til þess að áhrif þeirra á umhverfið minnki í hverju skrefi eins og gerst hefur með Hvalá. Oftar er það á hinn veg­inn, þ.e. að bæta þarf við mann­virkjum og valda meira raski eftir því sem málin þró­ast frá fyrstu hug­mynd­um.

Fossar og víð­erni  fá að njóta sín

Er þá ekk­ert nei­kvætt við virkj­un­ina? Jú vissu­lega. Rennsli minnkar í Hvalá, Rjúkanda og Eyvind­ar­fjarð­ará, en verður þó við ós þeirra um þriðj­ungur af því sem það var fyrir virkj­un. Rennsli ánna er síbreyti­legt milli árs­tíða og ára og eftir miðjan júlí, þegar flestir ferða­menn­irnir eru á svæð­inu, er rennslið alla jafna orðið mjög lít­ið. Langstærstu flóðin sem koma á haustin verða hins­vegar nær óbreytt, enda lónin þá orðin full. Ekk­ert hverfur því eða verður eyði­lagt, en vissu­lega verður rennsli neðan lón­anna oft veru­lega minna eftir virkjun en fyr­ir. Virkj­un­ar­að­il­inn hefur hins­vegar kynnt áform um að hleypa rennsli á foss­inn Drynj­anda og hugs­an­lega Eyvind­ar­fjarð­ará nokkrum sinnum yfir sum­arið verði eft­ir­spurn eftir því. Með þessu móti gefst tæki­færi til að sjá foss­ana við mis­mikið rennsli og eftir miðjan júlí yrði mesta „stýrða“ rennslið miklu meira en það er við nátt­úru­legar aðstæður á þeim tíma. Rjúk­andi og sér­stak­lega Drynj­andi eru mjög óað­gengi­legir fossar og mjög fáir gera sér ferð að þeim því land er erfitt og hættu­legt yfir­ferðar og fjöl­breytni langra göngu­ferða að þeim mjög lít­il. Það er mín skoðun að þessir fossar verði þess vegna aldrei vin­sælir fyrir hinn almenna ferða­mann. Verði hins­vegar virkjað yrði Drynj­andi miklu aðgengi­legri frá aðkomu­veg­inum og oft með miklu meira rennsli á mesta ferða­manna­tím­anum síð­sum­ars meðan á fossa­rennsl­inu stend­ur, þó vissu­lega geti vit­neskja um til­bú­ið, stýrt rennsli haft áhrif á upp­lifun sumra. Húsár­foss er mest áber­andi og sýni­leg­asti foss­inn í Ófeigs­firði, og að margra mati sá fal­leg­asti, breyt­ist ekki við virkj­un.

Stærð óskertra víð­erna minnkar sam­kvæmt opin­berri skil­grein­ingu.  Það er þó erfitt að skilja að það sé mik­il­vægt mark­mið að halda slíkum jað­ar­víð­ernum sem aldrei hafa verið nýtt til neins sem stærst­um. Hefur slík fer­metra­taln­ing eitt­hvert raun­veru­legt gildi? Skerð­ingin á víð­ernum er auk þess mjög mild, og fæstir myndu, eftir virkj­un, upp­lifa þetta svæði öðru­vísi en sem óskert víð­erni. And­staðan við Hval­ár­virkjun virð­ist í hugum margra vera eins og trú­ar­brögð, byggð á ímynd­uðum áhrifum en raun­veru­leg áhrif virð­ast ekki skipta neinu máli.

Tafir yrðu áfall fyrir þróun raf­orku­mála á Vest­fjörðum

Að fram­an­sögðu er ljóst í mínum huga að Hval­ár­virkjun er mjög skyn­sam­leg virkjun bæði tækni­lega, umhverf­is­lega og ekki síst vegna jákvæðra áhrifa á nær­sam­fé­lagið og heilan lands­hluta, sem berst í bökk­um. Virkj­unin yrði langstærsta og tækni­lega full­komn­asta og rekstr­ar­lega örugg­asta virkj­unin á Vest­fjörðum og nýr tengi­punktur mun gera kleyft, kjósi menn svo, að reisa fjölda ann­ara minni virkj­ana í Djúp­inu, sem ekki verður séð að verði reistar án til­komu Hval­ár­virkj­un­ar. Unnið hefur verið að und­ir­bún­ingi virkj­un­ar­innar í rúm 10 ár. Verði ferlið stöðv­að, eða tafið veru­lega, núna á loka­metr­unum er óvíst að virkj­unin muni verða reist í náinni fram­tíð. Það yrði mikið áfall fyrir þróun raf­orku­mála á Vest­fjörðum og hætt er við að lands­hlut­inn myndi sitja uppi með ann­ars­flokks raf­orku­kerfi í ára­tugi sem myndi hefta atvinnu­upp­bygg­ingu.

Í and­stöðu við alþjóða­sam­fé­lag­ið?

Verði Hval­ár­virkjun ekki reist er alls óvíst hvort fleiri stórar eða með­al­stórar vatns­afls­virkj­anir verði reistar á Íslandi, því að mínu mati er vafa­samt að til sé virkj­ana­kostur sem hafi jafn lítil nei­kvæð áhrif alla­vega miðað við þau jákvæðu. Það yrði áfall fyrir starf­semi sem byggir á umhverf­is­vænni orku­fram­leiðslu og nýt­ingu hennar og hefði nei­kvæð áhrif á lífs­kjör kom­andi kyn­slóða á Íslandi. Það er einnig í and­stöðu við hvatn­ingu alþjóða­sam­fé­lags­ins um að þróa umhverf­is­væna end­ur­nýj­an­lega orku til að minnka brennslu kola og olíu sam­kvæmt Par­ís­ar­sam­komu­lag­inu. Ábyrgð þeirra sem um þessi mál fjalla og taka ákvarð­anir er því mik­il.

Höf­undur er verk­fræð­ingur hjá Verkis hf.