Í núgildandi stjórnarskrá er hvergi minnst á fullveldi Íslands né þingræðisregluna sem felur í sér að ríkisstjórn situr með stuðningi þingsins.
Hins vegar er fjallað um ýmislegt annað í þessari gömlu, lúnu og danskættuðu stjórnarskrá. Hún geymir til dæmis sérstaka grein um að forseti Íslands sé „ábyrgðarlaus á stjórnarathöfnum“ og tilgreinir þannig sérstaklega að ein manneskja fari með vald án ábyrðgar. Svo er þar önnur grein sem segir að forsetinn geti látið leggja lagafrumvörp fyrir Alþingi. Og ein í viðbót sem kveður á um að forsetinn geti ákveðið að saksókn fyrir afbrot skuli niður falla.
Það væri svo auðvitað synd að nefna ekki til sögunnar hina stórkostlegu rúsínu í þessum stjórnskipulega pylsuenda sem er 30. gr stjórnarskrárinnar.
Hún segir:
„Forsetinn veitir, annaðhvort sjálfur eða með því að fela það öðrum stjórnvöldum, undanþágur frá lögum samkvæmt reglum, sem farið hefur verið eftir hingað til.“
Ekki vil ég valda neinum óþarfa áhyggjum en það er nú samt þannig að ef röng manneskja kæmist til valda sem forseti á Íslandi gæti viðkomandi framkvæmt hræðilega hluti skv. gildandi stjórnarskrá.
Andstæðingar nýrrar stjórnarskrár nota gjarnan hugtök eins og „óvissu“, „upplausn“ og „óstöðugleika“ þegar þeir færa rök fyrir því að ekki skuli virða niðurstöður þjóðaratkvæðagreiðslunnar 2012 um nýja stjórnarskrá.
Staðreyndin er hins vegar sú að óvissan er til staðar í núgildandi stjórnarskrá. Óstöðugleikinn og upplausnin eru það þar með líka. Sem dæmi töldu margir stjórnskipunarfræðingar fram til ársins 2004 að forsetinn hefði í raun alls engan málskotsrétt samkvæmt stjórnarskrá. Þetta breyttist svo skyndilega einn dagin þegar einn maður ákvað að beita téðum málskotsrétti. Ekki var hann hyldjúpur stöðugleikinn í íslenskri stjórnskipan þann dag. Vissan var ekki beint þrúgandi heldur.
Ólíkt nýju stjórnarskránni gerir núgildandi stjórnarskrá ekki kröfu um meirihluta kosningu forseta svo ef nægilega margir eru í framboði getur forseti verið kjörinn hér á landi með t.d. 15% atkvæða ef þau dreifast nógu mikið. Hvað myndi þá gerast ef að einhver sjarmerandi einstaklingur með ólýðræðislegar hugmyndir í kollinum myndi hreppa forsetaembættið með þessum hætti? Segjum að þessi ímyndaði forseti okkar hefði svipaðar áherslur og forsetaframbjóðandinn Sturla Jónsson sem sagðist ekki myndi hika við að beita stjórnarskránni til að láta leggja fram lagafrumvarp á Alþingi (Sturla er alls ekki sá eini sem hefur viðhaft þessa bókstaflegu túlkun á stjórnarskránni). Hann gæti lagt fram lagafrumvörp um alls kyns hluti sem myndu kollvarpa samfélaginu okkar. Myndu einhverjir vilja túlka 13. gr. stjórnarskrárinnar þessu til varnar en þar segir að ráðherra framkvæmi vald forseta. En þá myndi Sturla þessi bara vippa fram 15. gr. stjórnarskrárinnar og segja: "Aha, en Forsetinn skipar ráðherra og veitir þeim lausn”. Svo myndi hann horfa ísköldum augum lengi á þann ráðherra sem um ræddi. Þá myndi fólk auðvitað vísa til þingræðisreglunnar en hana er ekki einu sinni að finna í stjórnarskránni! (Danir höfðu þó að minnsta kosti vit á því að setja þingræðisregluna í sína stjórnarskrá árið 1953).
Við viljum helst ekki trúa því að vondir hlutir gerist en á sama tíma horfum við á heimsmynd þar sem forseti valdamesta ríkis heims notar Twitter til að kalla annað fólk kúkalabba.
Við eigum svo margt órafagurt í samfélaginu okkar. Því miður er samfélagssáttmálinn sjálfur ekki eitt af því. Nýja stjórnarskráin (sjá: www.stjornlagarad.is) leysir ekki öll okkar mál en hún mun án efa mjaka okkur í átt að betra og gegnsærra stjórnkerfi. Auk þess er hún til þess fallin að minnka verulega hættu á óvissu, upplausn og óstöðuleika sem augljóslega er falin í núgildandi stjórnarskrá.
Með öðrum orðum: Við þurfum nýja stjórnarskrá!
Ég skora á alla sem þetta lesa að beita sér í baráttunni fyrir nýrri stjórnarskrá og betra samfélagi á Íslandi.
Höfundur er formaður Stjórnarskrárfélagsins
