Lítil umræða hefur verið und­an­farin ár um það hvernig best er að skipta tekju­öflun hins opin­bera á milli beinna og óbeinna skatta. Skipt­ing þarna á milli hefur hins vegar mikil áhrif á þjóð­ar­bú­skap­inn og er mikið hags­muna­mál ekki síst fyrir aðila vinnu­mark­að­ar­ins. Í þessu sam­bandi er mik­il­vægt að hafa í huga að beinir skattar einkum stig­vax­andi tekju­skatt­ur, er eitt helsta tæki hins opin­bera til að  minnka lífs­kjara­bilið sem stafar af þeim launa­mun sem óhjá­kvæmi­lega fylgir mark­aðs­hag­kerfi. Óbeinir skattar leggj­ast jafnt á ríka sem fátæka og hafa ekki neitt jöfn­un­ar­hlut­verk.

Sam­kvæmt laus­lega áætl­uðum tölum frá Hag­stofu, var hlut­deild beinna skatta af skatt­tekj­um, aðal­lega tekju­skatts og trygg­ing­ar­gjalda, um 39% árið 1998 (þar af trygg­ing­ar­gjöld tæp 7%) en 51% (trygg­ing­ar­gjöld 8%) árið 2017. Hlut­deild óbeinna skatta á vörur og þjón­ustu, einkum virð­is­auka­skatts og vöru­gjalda, var um 38% 1998 en komið niður í 29% 2017.  Hlut­deild beinna skatta hefur því hækkað veru­lega á und­an­förnum árum sem vekur upp þá spurn­ingu hvort þessi þróun á skipt­ingu á milli beinna og óbeinna skatta sé hag­kvæm eða jákvæð fyrir almenn­ing.

Hér á landi hafa tekju­skattar misst hlut­verk sitt sem jöfn­un­ar­tæki þar sem skatt­ur­inn leggst með þunga á allar almennar launa­tekjur og grípur í tekjur sem varla duga fyrir fram­færslu. Til að tekju­skattur virki til jöfn­unar þarf að lækka skatt­inn á almennar launa­tekjur þannig að lág­marks­tekjur til lífs­við­ur­væris t.d. 300.000 krónur á mán­uði verði skatt­frjálsar (svo sem með hækkun per­sónu­af­slátt­ar)  en í stað­inn láta hann bíta meira á tekjur yfir lág­mark­inu.

Burt séð frá tekju­jöfn­un­ar­á­hrifum hafa skattar á tekjur og hagnað þekkta ókosti sem taka þarf til­lit til við mótun skatta­stefnu. Í fyrsta lagi er hluti sjálf­stæðra atvinnu­rek­enda í þeirri aðstöðu að geta ráðið upp­gefnum tekju­skatts­stofni. Í öðru lagi draga háir tekju­skattar úr sparn­aði þeirra sem hafa mesta mögu­leika til að spara og fjár­festa. Í þriðja lagi vand­ast málið ef frí­tími er tal­inn mik­ils virði. Þá geta háir tekju­skattar dregið mjög úr vinnu­fram­lagi og minnkað hag­vöxt ef gert er ráð fyrir því að tekjur ein­stak­linga end­ur­spegli fram­leiðni.  Þrátt fyrir þessa ágalla er enn svig­rúm til að jafna tekjur með meira álagi á hæstu tekjur hér á landi.

Trygg­ing­ar­gjald er dæmi um skatt sem telst beinn skattur en virð­ist óheppi­leg leið til tekju­öfl­un­ar. Hluti af þessu gjaldi fer í atvinnu­trygg­ing­ar­sjóð og ábyrgð­ar­sjóð launa en mest fer í rekstur almanna­trygg­inga. Þetta gjald dregur úr getu fyr­ir­tækja til að fjár­festa og búa til störf. Á meðan vaxt­ar­mögu­leikar einka­fyr­ir­tækja eru hindr­aðir með háu trygg­ing­ar­gjaldi hefur hið opin­bera lagt í miklar fjár­fest­ingar svo sem í sam­göngum og orku­öflun sem sumar hverjar eru ótíma­bærar eða hvíla á vafasömum for­sendum um arð­semi.

Bog­inn er hátt spenntur í útgjöldum hins opin­bera og því gæti virst lítið svig­rúm til að breyta tekju­öflun og skerpa á tekju­jöfn­un­ar­hlut­verki beinna skatta jafn­framt því að lækka hlut­deild þeirra. Fylla þarf stórt gat sem mynd­ast við afnám tekju­skatts á lægstu tekj­ur. Mark­viss­ari óbeinir skattar og auð­linda­gjöld koma hér einkum til greina.    

Hægt er að auka skil­virkni og ein­falda inn­heimtu virð­is­auka­skatts með því að nota aðeins eitt þrep og breikka skatt­stofn­inn. Mik­il­vægt er að óbeinir skatt­ar, einkum virð­is­auka­skatt­ur, skekki ekki verð­hlut­föll á mark­aði. Slíkt getur leitt til sóunar og sent rangar upp­lýs­ingar um arð­semi fjár­fest­inga. Neyslu­stýr­ing gegnum mis­mun­andi skatt­hlut­föll gengur gegn virkni mark­að­ar­ins sem leið­ar­ljóss um þarfir neyt­enda. Auð­linda­gjöld ættu að vera umtals­verður tekju­stofn hins opin­bera. Eðli­legt er að aðilar sem njóta sér­rétt­inda til nýt­ingar nátt­úru­auð­linda svo sem orku­linda eða fiski­miða greiði fyrir þann aðgang til eig­anda auð­lind­anna.

Gatið sem mynd­ast vegna afnáms tekju­skatts á lægstu tekjur þarf ekki ein­göngu að fylla með annarri tekju­öfl­un. Umfang hins opin­bera vex stjórn­laust þessi árin og kom­inn tími til að spyrna við fót­um.  Út­gjöld spar­ast með hag­ræð­ingu gegnum einka­rekstur svo sem í heil­brigð­is­kerf­inu. Flókið til­færslu­kerfi gegnum almanna­trygg­ingar er hægt að ein­falda með því að virkja nútíma­vætt raf­rænt kerfi Rík­is­skatt­stjóra. Nei­kvæður tekju­skattur getur t.d. leyst af hólmi vaxta­bætur og barna­bæt­ur. Stækkun stjórn­sýslu­ein­inga á sveit­ar­stjórn­ar­stigi  t.d. á höf­uð­borg­ar­svæð­inu leiddi strax til mik­ils sparn­aðar í skrif­stofu­kostn­aði auk hag­ræðis í skipu­lags- og sam­göngu­mál­um.

Í tengslum við kom­andi kjara­samn­inga gefst aðilum vinnu­mark­að­ar­ins ásamt stjórn­völdum tæki­færi til að móta nýja skatta­stefnu sem skerpir á hlut­verki tekju­skatts sem tekju­jöfn­un­ar­tækis en miðar jafn­framt að skil­virk­ari notkun óbeinna skatta og auð­linda­gjalda.