Hrunið 2008 var klass­ísk fjár­málakreppa sem kom í kjöl­far óvenju viða­mik­ils bólu­hag­kerfis (sjá umfjöllun um það hér - htt­p://www.irpa.is/­art­icle/vi­ew/a.2016.12.1.6/pdf). Bólan sprakk vegna þess að fjár­mála­kerfið hafði safnað svo miklum erlendum skuldum að ekki var við ráð­ið.

En hvers vegna gerð­ist það?

Rótin að til­urð bólu­hag­kerf­is­ins og því gríð­ar­lega óhófi sem þá tíðk­að­ist liggur í fjár­mála­væð­ing­unni (fin­anci­alization).

Fjár­mála­væð­ing sprettur af auknu frelsi á fjár­mála­mörk­uðum og ónógu aðhaldi eft­ir­lits­að­ila (Seðla­banka og Fjár­mála­eft­ir­lits) og stjórn­valda.

Fjár­mála­væð­ing felst í auknu vægi fjár­mála­geirans, hann fær stærra hlut­verk og tekur til sín stærri hluta af umsvifum efna­hags­lífs­ins. Því fylgir aukið vægi hluta­bréfa- og verð­bréfa­mark­aða og veru­lega aukin spá­kaup­mennska með láns­fé.

Fjár­mála­væð­ing gefur af sér mik­inn vöxt fjár­magnstekna eða eigna­tekna (fin­anci­al/capi­tal incomes), en þær koma að lang­mestu leyti í hlut hátekju­hópanna. Þannig var það alls staðar á Vest­ur­lönd­um.

Ein­stakur vöxtur fjár­magnstekna

Myndin hér að neðan sýnir vöxt fjár­magnstekna í íslenska þjóð­ar­bú­inu frá 1992 til 2015, sem var gríð­ar­leg­ur.

Fjár­magnstekjur voru alls um 2% allra fram­taldra tekna árin 1994-1995 og hækk­uðu upp í nærri 25% á toppi bólu­hag­kerf­is­ins árið 2007.

Þetta var mikil aukn­ing og mun meiri en sást í öðrum vest­rænum löndum á þessum tíma – enda var stærð íslenska bólu­hag­kerf­is­ins ein­stök.

Stærstu hlutar fjár­magnstekna voru sölu­hagn­aður hluta­bréfa og ann­arra eigna, sem tengd­ist spá­kaup­mennsk­unni (brask­in­u), en síðan komu arð­greiðslur úr fyr­ir­tækj­um, vaxta­tekjur og leigu­tekj­ur.

Fjár­magnstekjur báru ein­ungis um 10% tekju­skatt fram að hruni á meðan atvinnu­tekjur vinn­andi fólks og líf­eyr­is­tekjur báru mun hærri tekju­skatt. Fjár­magnstekjur nutu sem sagt mik­illa skatt­fríð­inda (sam­an­ber umfjöllun í bók­inni Ójöfn­uður á Íslandi).

Fjár­mála­væð­ing­in: Einka­mál hátekju­hópanna

Fjár­magnstekj­urnar komu fyrst og fremst í hlut tekju­hæstu tíu pró­sent­anna, eigna­mesta fólks­ins í land­inu. Vöxtur þeirra snerti nær ein­göngu hátekju­hópana, eins og sýnt er á mynd 2 hér að neð­an.

Hjá tekju­hæsta eina pró­sent­inu voru fjár­magnstekjur tæp 10% árið 1995 en fóru upp í tæp 80% árin 2005 til 2007. Lækk­uðu síðan eftir hrun (niður í um 30% árið 2011), en eru að nálg­ast helm­ing á síð­ustu árum.

Hjá tekju­hæstu tíu pró­sent­unum fóru fjár­magnstekjur frá um 3% árið 1995 upp í tæp 50% árið 2007.

Hjá öllum þorra almenn­ings, öðrum en tekju­hæstu tíu pró­sent­un­um,  voru fjár­magnstekjur yfir­leitt á bil­inu 2-8% af heild­ar­tekjum til skatts á öllu tíma­bil­inu.

Fjár­mála­væð­ingin og vöxtur fjár­magnstekna var því sem næst einka­mál hátekju­hópanna. Og þær tekjur nutu mik­illa skatt­fríð­inda að auki, umfram atvinnu­tekjur venju­legs vinn­andi fólks.

Þannig jók fjár­mála­væð­ingin ójöfnuð tekna stór­lega á ára­tugnum fram að hruni.

Mat okkar Arn­aldar Sölva Krist­jáns­son­ar, í bók­inni Ójöfn­uður á Íslandi, er að fjár­mála­væð­ingin skýri um tvo þriðju af ójafn­að­ar­aukn­ing­unni til 2008, en breytt skatta- og vel­ferð­ar­stefna skýri um þriðj­ung af aukn­ingu ójafn­að­ar­ins.

Frá fjár­mála­væð­ingu til hruns­ins

Fjár­mála­væð­ingin var drifin áfram af skulda­söfn­un, einkum erlendum skuldum en einnig skuldum við líf­eyr­is­sjóði almenn­ings.

Það var þessi skulda­söfnun sem á end­anum felldi banka­kerfið og skildi stóran hluta atvinnu­lífs­ins eftir tækni­lega gjald­þrota. Fyr­ir­tækjum og fjár­mála­stofn­unum var drekkt í skuld­um.

Til stærsta hluta þeirra skulda var stofnað vegna eigna­brasks yfir­stétt­ar­innar í land­inu, tekju­hæstu tíu pró­sent­anna.

Almenn­ingur bar svo mestu byrð­arnar af krepp­unni sem kom í kjöl­far hruns­ins.

Braskið eða spá­kaup­mennskan snérist um að kom­ast yfir veru­legar eignir (hluta­bréf o.fl.) er gáfu af sér veru­legar fjár­magnstekjur á stuttum tíma, þegar hluta­bréfa­vísi­talan blés út, sem og önnur eigna­verð.

Þannig var sam­bandið milli fjár­mála­væð­ing­ar­inn­ar, auk­ins ójafn­aðar og hruns­ins á Íslandi.

Þetta þurfa allir að skilja, svo var­ast megi end­ur­tekn­ingu.

Höf­undur er pró­fessor við Háskóla Íslands og höf­undur bók­ar­innar Ójöfn­uður á Íslandi – Skipt­ing tekna og eigna í fjöl­þjóð­legu sam­hengi, ásamt Arn­aldi Sölva Krist­jáns­syni hag­fræð­ingi.