Orðið veldi er dregið af orð­inu vald og gefur til kynna stærð og styrk, jafn­vel vax­andi  vald. Við tölum um full­veldi, lýð­veldi, her­veldi, ætt­ar­veldi, goða­veldi, feðra­veldi, mæðra­veldi, klerka­veldi, stór­veldi – og heims­veldi. En við tölum ekki um smá­veldi, bara smá­ríki – og kvenna­ríki. Það gefur til kynna valda­leysi: en við vitum hins vegar að valda­leysi jafn­gildir ekki skorti á styrk. Því minni völd sem fólk hef­ur, þeim mun meiri styrk þarf það að nota í lífs­bar­átt­unni.

Full­veldi Íslend­inga táknar meðal ann­ars þetta; þjóð­ar­kríli sem hefur lifað hall­æri og hörm­ungar gegnum ald­irnar en fer með með stjórn eigin mála, með afar mis­jöfnum árangri vissu­lega og í sífelldri innri tog­streitu um gæðin og byrð­arnar – en samt þjóð sem sjálf kýs sér sitt þing og hefur sér­staka sjálfs­mynd og sína rödd í heim­in­um.

Við Íslend­ingar erum vissu­lega smá­veldi – en við getum líka verið smá veldi.

When Irish eyes are smil­ing …

Þjóð. Þetta er eitt af þessum hug­tökum sem skreppur sífellt undan þegar við reynum að fanga það með skil­grein­ingum en við vitum samt að vísar á eitt­hvað sem er þarna í raun og veru. Þjóðir eru til, þó að vissu­lega hafi fólk fyrr á öldum frekar skil­greint sig út frá fjöl­skyldu og ætt, hér­aði, sveit og lands­hluta en þjóð. Nú til dags vísar orðið á ann­ars konar mengi en það gerði þegar hér bjó eins­leit og ein­öngruð hjörð.

Fyrsta skipti sem orðið „ís­lenskur“ kemur fyrir er í ljóði – nema hvað – og vísar á augu. Sig­hvatur Þórð­ar­son var skáld­ið, fæddur nálægt alda­mót­unum 1000, fylgdi Ólafi digra Nor­egs­kon­ungi og orti um hann lof og hvatn­ingar – starf­aði með öðrum orðum á aug­lýs­inga­stofu á sinnar tíðar vísu. Ein­hver kona ein­hvers staðar á þessum ferðum hafði orð á dökkum augum hans og skáldið íslenska svar­aði: „Oss hafa augun þessi / íslensk, kona, vísað / brattan stíg að baugi / björtum langt hin svörtu …“ –  það er að segja: oss hafa þessi svörtu íslensku augu, kona góð, vísað um brattan stíg að björtum baugi… When Irish eyes are smil­ing, var sungið löngu síð­ar. Fyrsta sinn sem orðið „ís­lenskur“ kemur fyrir vísar það sem sagt á írsku skálda­aug­un. Þetta er arf­ur­inn frá „vík­inga­tím­an­um“ miklu frekar en hjálmar með horn sem bara voru til í Prins Val­í­ant bókum og Wagner óperu­upp­færsl­um.

Íslend­ingar upp­fylla ann­ars óvenju mörg skil­yrði þess að mega heita sér­stök þjóð: búa á eyju úti í ball­ar­hafi, tala sér­stakt tungu­mál, hafa meira og minna sam­eig­in­lega menn­ing­ar­arf­leifð og sögu – óvenju ríku­legan sagna­arf, munn­legan og skrif­legan – og þjóð­trú með skraut­legum for­ynj­um, sem kvik­mynda­höf­undar okkar hafa von­andi ein­hvern tím­ann spurnir af.  Ís­lend­ingar eiga meira að segja rit­aðar heim­ildir um land­nám eyj­ar­inn­ar, upp­haf byggðar á land­inu, þar sem kemur fram að hingað kom fólk frá Bret­landseyjum og Nor­egi til lengri og skemmri dvalar áður landið byggð­ist fyrst úr Nor­egi á dögum Har­alds hárfagra, nor­rænu og gel­ísku fólki, þar á meðal fjölda þræla sem fylgdu þeim nor­rænu höfð­ingjum sem hingað komu. Þessi þrælar áttu eftir að móta menn­ingu lands­manna, rétt eins og afkom­endur Afr­ík­ur­þræla í Amer­íku hafa fært þeirri álfu allt það besta í sinni menn­ingu – „oss hafa augun þessi …“. Hér voru töluð fleiri en eitt tungu­mál og iðkuð fleiri en ein trú­ar­brögð – og svo bæt­ist við suð­ur­eyskt fólk og Finnar – sem voru Samar og kunnu galdur – og þá höfum við hér fjöl­menn­ing­ar­sam­fé­lag frá byrj­un. Þessi fjöl­menn­ing kemst í sér­stakan blóma á 13. og 14. öld þegar renna saman í ein­kenni­lega ramma blöndu ólíkir menn­ing­ar­straumar frá kristnum lær­dómi, kelt­neskum sagna­arfi, nor­rænni heiðni og suð­rænum ridd­ara­bók­menntum – og guð­má­vita hverju fleiru. Og til urðu heims­bók­menntir hér á hjara ver­ald­ar.

En ekki bara það: hér þró­að­ist sér­stakt fyr­ir­komu­lag í stjórn­skipun sem líkt­ist því sem keltar höfðu víða, ekki bara með nor­ræna þing­inu heldur ekki síður með goða­fyr­ir­komu­lag­inu, þar sem bændur fylgdu til­teknum goða sem í stað­inn tryggði þeim visst öryggi gagn­vart ofríki ann­arra höfð­ingja. Ýmis­legt bendir til þess að þetta goða­fyr­ir­komu­lag hafi aldrei alveg lagst af hér á landi, og lengi vel hafi goð­arnir verið fyrstu þing­menn kjör­dæmanna hverju sinni, en í seinni tíð hafi goð­orðið fremur færst á hendur stór­út­gerð­ar­mönn­unum sem hafa nú öll ráð fólks í hendi sér, og veita fólki af örlæti sínu vinnu við úrvinnslu þess sjáv­ar­afla sem í orði kveðnu á að heita sam­eign þjóð­ar­innar  – og halda fólk­inu dýr­legar flug­elda­sýn­ingar þegar vel liggur á þeim.

Lífið er félags­skapur

Þjóð er opið kerfi, ekki lok­að. Þjóð byrjar hvergi og endar hvergi; það er ekki hægt að drepa fingri ein­hvers staðar og segja: hérna hófst þetta; þarna lýkur því. Það er heldur ekki hægt að segja til um það með fullri vissu hverjir séu Íslend­ingar og hverjir ekki þó við vitum það nokkurn veg­inn; það eru ekki til neinir „sannir Íslend­ing­ar“. Íslend­ingar eru eig­in­lega bara hver sá sem vill líta á sig sem slík­an, býr hér og á hér líf og til­veru og sam­fé­lag við annað fólk, festir hér ræt­ur. Og þarf ekki einu sinni að búa hér, eða hvað um Indján­ann sem Einar Ólafur og Har­aldur Bessa­son hittu á slóðum Vest­ur­ís­lend­inga í Man­itoba og sagð­ist vera Skag­firð­ingur á syngj­andi norð­lensku, og hafði þá alist upp meðal skag­fir­skra vest­ur­fara. Auð­vitað var hann Skag­firð­ingur …

Þjóð er líf­ræn heild í sífelldri mótun og end­ur­nýj­un, breyt­ist með hverjum nýjum ein­stak­lingi sem við hana bæt­ist og bætir þá ein­hverju við menn­ingu henn­ar, ekki með því að útrýma því sem fyrir var, því að menn­ing er ekki með tak­markað hillu­pláss, frekar en manns­heil­inn – hún getur þan­ist út enda­laust eins og alheim­ur­inn, því að hún er ekki síst til í sam­eig­in­legu minni þeirra sem henni til­heyra. Og menn­ing er ekki átaka­svæði – ekki keppni eða raun­veru­leika­þáttur með útslátt­ar­fyr­ir­komu­lagi eins og trump­ism­inn vill inn­ræta okk­ur. Lífið er ekki þannig. „Lífið er félags­skap­ur,“ eins og Guð­mundur Páll sagði. Menn­ingin er sam­far­ir.

Þó að ein­hverjir lands­menn tali ensku eða pólsku í sinn hóp er það í sjálfu sér ekki ógnun við íslensku, frekar en skag­firski Indján­inn var ógn við kanadíska menn­ingu; eina ógnin við íslensk­una felst í því að íslensku­mæl­andi fólk hætti sjálft að tala sitt tungu­mál, hætti að virða það, nota það, þykja vænt um það.

Hitt er svo annað mál að sú þjóð sem nú gengur um götur með heims­torgin í lóf­anum á síma­skjá, er ekki sama fólk og það sem reri fram í gráðið á kvöld­vökum í bað­stof­unum á fyrri öldum eftir langan vinnu­dag og sinnti tóvinnu. Eru þá Íslend­ingar hættir að vera Íslend­ing­ar? Nei – því að vit­undin um líf fólks hér á fyrri öldum býr enn í fyrr­nefndu sam­eig­in­legu minni sem ræktað er við eld­hús­borð­in, í ferm­ing­ar­veisl­un­um, í bók­un­um; sög­urn­ar, til­svör­in, þjóð­hætt­irn­ir, sam­hengið er enn órofið og þó að það rofni einn góðan veð­ur­dag halda Íslend­ingar áfram að vera Íslend­ing­ar, hafi þeir á því áhuga.

Full­veldi táknar hins vegar annað fyrir ein­angrað sveita­sam­fé­lag með fábrot­inn sjálfs­þurft­ar­bú­skap og stopular sam­göngur við heim­inn en opið og dýnamískt fjöl­menn­ing­ar­sam­fé­lag, sítengt umheim­inum í sam­skiptum og við­skipt­um.

Sam­fé­lags­hátt­unum var umbylt á 20. öld­inni á Íslandi með vél­væð­ingu, þétt­býl­is­mynd­un, pen­ing­um; með vissri léttúð má segja að Íslend­ingar hafi ekki upp­götvað hjólið fyrr en Heima­stjórn­ar­árið 1904 þegar fyrsti bíll­inn kom til lands­ins – voru kannski of upp­teknir við að hugsa um kind­ur. Þjóð­fé­lags­hættir gjör­breyttu­st, mestu þjóð­flutn­ingar í sögu þjóð­ar­innar áttu sér stað;  loks­ins mynd­að­ist þétt­býli við sjáv­ar­síð­una sem fryst hafði verið alveg frá Pin­ings­dómi árið 1490, þar sem bönnuð var vet­ur­seta erlendra kaup­manna og íslenskum stór­bændum þannig tryggður aðgangur að ódýru vinnu­afli hjúa með ströngum skil­yrðum um lág­marks­stærð búa og banni við lausa­mennsku. Furðu hátt hlut­fall Íslend­inga varð ófrjáls vinnu­hjú, allur fjöld­inn var eigna­laust fólk í fátækt­ar­fjötrum jafn­vel þótt sumir næðu að hokra á eigin koti og vera sjálfs sín, eins og það var kall­að. Af þessu fólki erum við komin.

Hvað­eina sem heims­borg hentar

Langamma mín Ólöf Helga­dótt­ir, ekkja frá Skóg­ar­gerði í Fellum á Fljóts­dals­hér­aði, var komin úr sveit­inni til Reykja­víkur árið 1918 – full­veld­is­árið – og bjó þar ásamt Mar­gréti dóttur sinni. Hún ark­aði í peysu­fötum um göt­urnar sem nú eru und­ir­lagðar af túristum í leit að lundum og húi. Hún dó árið 1919, varð fyrir bíl, fyrst kvenna á Íslandi. Ótíma­bær og hörmu­leg örlög hennar eru skýr vitn­is­burður um harka­legan árekstur sveita­sam­fé­lags­ins og þétt­býl­is­mynd­unar en minna okkur líka á að Íslands­sagan er ekki alveg jafn ein­föld og við viljum stundum vera láta. Full­veld­is­árið 1918 var hér vísir að borg og úrval í versl­unum á mat­vöru var miklu betra en það átti seinna eftir að vera, þegar hafta­flokk­arn­ir, Fram­sókn og Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn – Tví­flokk­ur­inn – tók hér öll völd.

Oft er talað eins og súr­met­is-mið­aldir hafi staðið hér á landi alveg fram að komu amer­íska hers­ins sem hafi kippt okkur óþyrmi­lega inn í nútím­ann, með þæg­indum sín­um, skarka­la, tyggjói, vel­sæld og pen­ing­um. En sagan er ekki alveg þannig. Þó henni vindi fram með rykkjum stundum þá eiga hlut­irnir sér yfir­leitt aðdrag­anda. Þessi Reykja­vík­ur­þróun var löngu hafin þegar Kan­inn kom. Nokkrum árum eftir að langamma varð fyrir óhræsis bílnum skrif­aði ungur oflát­ungur úr Mos­fells­dal sem hafði þvælst um alla Evr­ópu að ná sér í nútíma, Hall­dór Kiljan Lax­ness að Reykja­vík hefði „í skjótri svipan eign­ast hvað­eina sem heims­borg hent­ar, ekki aðeins háskóla og kvik­mynda­hús, heldur einnig fút­boll og hómósexúal­isma.“ Mána­steinn, hin magn­aða skáld­saga Sjóns um Reykja­vík­ur­lífið árið 1918, minnir líka á að hér var mikil bíó­menn­ing þá þegar kom­in, mann­líf á göt­un­um, vísir að borg­ar­menn­ingu og auð­vitað sá hómósexúal­ismi sem Hall­dór fagnar sér­stak­lega sem vitn­is­burði um heims­borg­ar­menn­ingu.

Það er ein af ráð­gátum Evr­ópu­sög­unnar hversu lengi Íslend­ingar héldu í þá hug­mynd að þetta land væri vel til land­bún­aðar fall­ið. Grund­völlur þjóð­fé­lags­breyt­inga – fram­far­anna – var vél­væð­ing í sjáv­ar­út­vegi – vél­báta­út­gerðin sem hófst hér á síð­ustu ára­tugum 19. ald­ar. Fyrsti íslenski tog­ar­inn, Jón for­seti, kom hingað 1908, en fram að því höfðu lands­menn horft upp á enska tog­ara moka fiski upp við land­stein­ana. Þetta var undir lok Heima­stjórn­ar­skeiðs­ins, sem var fyrsta geggj­aða góð­ærið hér á landi og bænda­höfð­ingj­unum hélst ekki lengur uppi að halda allri alþýðu manna í hokri og örbirgð. Fyrsti ráð­herr­ann kom 1904, Hannes Haf­stein, ágætt skáld, frjáls­lyndur vinstri maður og glæsi­menni. Ómælt fé streymdi inn í landið á þessum árum með banka­starf­semi, og rataði í útvalda staði, eins og tíðkast hjá nýfrjálsum nýlendum með inn­lenda for­rétt­inda­stétt – sín sér­stöku goð­orð – og einhvern veg­inn sýn­ist manni að sam­fellt partí hafi geisað þessi fjögur ár hjá höfð­ingj­unum í Reykja­vík, svipað eins og hjá útrás­ar­gos­unum hund­rað árum síðar ... Það heyrð­ist meira að segja talað um að sér­lega glatt hefði verið á hjalla þegar „hvíta duft­ið“ var haft um hönd …

Tækni­fram­farir í sjáv­ar­út­vegi og afnám vist­ar­bands­ins undir lok 19. ald­ar­innar sköp­uðu lífs­kjara­bylt­ingu. En við megum aldrei gleyma því að for­senda þeirrar bylt­ingar er dugn­aður og ósér­hlífni þess eigna­lausa fólks sem lagði mikið erf­iði á sig til þess að skapa börnum sín­um, barna­börnum og barna­barna­börnum – já okkur – mann­sæm­andi kjör. Þegar verka­lýðs­hreyf­ingin virkj­aði sam­taka­mátt­inn varð til ógur­legt afl, sem magn­að­ist líka af ótt­anum við útbreiðslu bylt­ing­ar­innar í Rúss­landi. Það  tókst að ná fram veru­legum lífs­kjara­bótum sem ekki voru bara undir rausn­ar­skap goð­anna komn­ar, hærri laun, betri aðbúnað á vinnu­stöð­um, boð­legan vinnu­tíma, trygg­ing­ar, betra hús­næði. En svo sækir í sama far og aftur þarf að sækja hér fram til að koma á rétt­látu kerfi sem gerir öllum kleift að sinna þeirri grunn­þörf að koma sér upp þaki yfir höf­uðið án þess að vera hneppt í ævi­langa ánauð.

Sú vel­megun sem þrátt fyrir allt hefur ríkt hér á landi síð­ustu ára­tugi er ekki banda­ríska hernum að þakka heldur verka­lýðs­hreyf­ing­unni, bar­áttu og sam­taka­mætti. Jöfn­uður væri hér hins vegar meiri og lífs­kjör betri hefði póli­tískur styrkur hreyf­ing­ar­innar verið meiri, klofn­ing­ur­inn minni.

Það vor­aði illa 1918

Árið 1918 er þarna í þjóð­ar­sög­unni en það lýsir ekki skært og tign­ar­lega heldur er týran dauf frá því. Þetta er mót­sagna­kennt ár. Það kallar fram margræðar kenndir sem veg­ast á; sorg, auð­mýkt og stolt, jafn­vel ráð­leysi í alls konar hlut­föll­um.

Kannski er þetta ástæðan fyrir því að við gerum alla jafnan heldur lítið með þessi gríð­ar­legu tíma­mót í Íslands­sög­unni.  Árið er okkur áminn­ing um vald og tak­mark­anir þess: minnir okkur á það sem er í okkar valdi og utan þess. Við fengum full­veld­ið, en urðum fjarri því full­valda yfir aðstæðum okk­ar. Frosta­vet­ur­inn mikli skall af fullri hörku á lands­mönn­um, Skerja­fjörð­inn lagði fyrir sunnan og Poll­inn á Akur­eyri fyrir norð­an, en Vest­firðir og Húna­flói fyllt­ust af haf­ís. Dag­inn sem full­veldið var sam­þykkt barst Spænska veikin til lands­ins með danska skip­inu Botníu eða banda­ríska skip­inu Willemoes. Tveir þriðju íbúa Reykja­víkur lögð­ust í rúm­ið; nærri fimm­hund­ruð manns lét­ust af völdum inflú­ensunnar áður en yfir lauk, um helm­ingur í Reykja­vík. Óvætt­urin Katla gaus. Öllum teg­undum af hall­æri var dembt á þjóð­ina á einu ári. Engu var lík­ara en að sjálft land­ið, gjörvöll nátt­úran, berð­ist um á hæl og hnakka og beitti öllum ráðum við að reyna að sann­færa lands­menn um að þetta myndi aldrei geta geng­ið, þið skuluð ekki halda að þið getið orðið sjálf­stætt fólk.

Þetta hafð­ist nú samt og eftir á að hyggja varð það þjóð­inni til mik­illar gæfu að losna undan afskiptum og íhlutun danskra stjórn­valda, sem stundum vildu vel en höfðu í raun­inni tak­mark­aðan skiln­ing á stað­háttum hér, eins og dæmin frá Inn­rétt­ing­unum og til Millj­óna­fé­lags­ins sýna. Ein þjóð á aldrei að vera undir eina aðra þjóð sett. Það er grund­vall­ar­at­riði.

Við deilum hins vegar full­veldi okkar með öðrum jafn­rétt­háum ríkj­um. Þjóðir heims­ins eru í  sí­fellu að afsala sér hluta af full­veldi sínu við gerð marg­vís­legra sátt­mála og úrlausn alls konar mála, ekki síst umhverf­is­mála þar sem engin landa­mæri eru, ekki einu sinni hjá þjóð sem býr úti í ball­ar­hafi. Jörðin er bara ein og þraut­pínd af rányrkju kap­ít­al­ism­ans og ef svo heldur fram sem horfir mun mað­ur­inn eyða sér og öllu lífi fyrr en varir með neyslu­háttum sín­um, skamm­sýni, græðgi og hag­vaxt­ar­grill­um.

En það er stórt orð, hákot. Og því stærri sem orðin eru þeim mun rýr­ari vill merk­ing þeirra verða. Orð eins og „full­veldi“ vísar á fyr­ir­komu­lag sem hvorki er mögu­legt né æski­legt. Ætli það ríki sem komst næst því að mega heita „full­valda“ hafi ekki verið Kam­bó­día í tíð ógn­ar­stjórnar Rauðra kmera?

Hálf­veldið Ísland

Við tölum ekki um hálf­veldi. Samt kynni það orð að lýsa stöðu íslenskt sam­fé­lags og stjórn­kerfis betur en hið steig­ur­láta orð, full­veldi, þegar kemur að setn­ingu laga og reglu­gerða um það hvernig háttað er umgjörð mála í sam­fé­lag­inu. Þannig þurfa Íslend­ingar að inn­leiða til­skip­anir Evr­ópu­sam­bands­ins, án þess að hafa haft nokkuð um þær að segja nema að und­an­gengnu mála­mynda­sam­ráði. Oft­ast eru þetta fyr­ir­taks mál. Almenn­ingur hefur fengið marg­vís­legar rétt­ar­bætur með þessu fyr­ir­komu­lagi, sem hinn íhalds­sami tví­flokkur sem stjórnað hefur land­inu meira og minna frá árinu 1904 hefði aldrei sam­þykkt ann­ars, nema þá að und­an­gengnum verk­föll­um. Þetta eru umhverf­is­mál og neyt­enda­mál og marg­vís­leg rétt­inda­mál almenn­ings og minni­hluta­hópa – nú síð­ast ágæt per­sónu­vernd­ar­lög, þar sem umræðan hér á landi sner­ist helst um það hví­líkt vesen þeim fylgdi fyrir stofn­anir og fyr­ir­tæki, en færri höfðu orð á þeim miklu rétt­ar­bótum sem lög­unum fylgja fyrir almenn­ing. Tví­flokknum virð­ist þykja þetta hálf­veldi prýði­legt, enda er aðgangur sjáv­ar­út­vegsfyr­ir­tækj­anna að innri mark­aði Evr­ópu­sam­bands­ins tryggð­ur, sem er aðal­at­rið­ið, um leið og valdið yfir gjald­miðl­inum er það líka, sem hentar auð­vitað bara hluta af fyr­ir­tækj­unum í land­inu – þeim hluta sem ræður ferð­inni; goð­un­um. Kannski treysta menn á að lögum og reglu­gerðum verði slæ­lega fram­fylgt hér norður í ball­ar­hafi – eins og löngum fyrr á öld­um.

Þetta voru merki­leg tíma­mót, árið 1918; við vorum ekki lengur dönsk nýlenda, og þó að farið sé að fenna yfir þær til­finn­ingar sem þá losn­uðu úr læð­ingi megum við ekki gleyma því alveg að það er illt hlut­skipti fyrir þjóð að lúta annarri þjóð. En manni finnst eins og það vanti eitt­hvað. Manni finnst eins og þetta  gæti verið svo miklu betra. Manni finnst eins og Ísland sé ekki alveg heilt – að hér sé jafn­vel nokk­urs konar hálf­veldi. Manni finnst eins og við deilum ekki byrð­unum og gæð­unum eins og við ættum að gera og að þjóðin fái ekki það sem henni ber fyrir auð­lindir sínar og fyrir vikið sé hér meira um flug­elda­sýn­ingar en spít­ala­rekst­ur, meira um bónusa og fjár­glæfra en skóla­rekst­ur, meira um for­stjóra­hækk­anir en sann­gjörn ljós­mæðra­laun.

Manni finnst eins og það hafi ekki alveg náðst að skapa hér það góða sam­fé­lag sem öll skil­yrði eru fyrir að búa til – mann­afli, þekk­ing­ar­stig, tækni, menn­ing, birtan og fjöll­in, orkan í loft­inu og blessað rok­ið.