Framundan var utan­rík­is­ráð­herra­fundur Norð­ur­landa. Á flug­vell­inum rakst ég á bók með for­vitni­legum tit­li: Norge – een-­parti staat. Ég renndi í gegnum þetta í flug­vél­inni.

Þegar ég kom á skrif­stofu Thor­valds í utan­rík­is­ráðu­neyt­inu í Osló, fleygði ég bók­inni á borðið hjá honum og sagði: „Nú veit ég allt um ykk­ur“. Thor­vald fletti bók­inni laus­lega, brosti sínu blíð­asta og sagði síð­an: „Viltu heldur búa við ein­ræði þeirra?“

Við höfðum ekki tíma til að fara ofan í saumana á mál­inu þá, en svar Thor­valds sat eftir í huga mér. Eftir því sem tím­inn líð­ur, verður mér æ oftar hugsað til þess­ara orða­skipta og veru­leik­ans, sem að baki býr. Eng­inn véfengir, að vald fjár­magns­eig­enda, atvinnu­rek­enda, stjórn­enda stór­fyr­ir­tækja – þeirra sem ráða kapital­inu – er mik­ið. Þeirra er valdið til að ráða og reka.

Það sem Thor­vald meinti er þetta: Ef fjár­magnið nær líka undir sig póli­tíska vald­inu, verða fjár­magns­eig­endur í reynd ein­ráð­ir. Þótt þetta ger­ist í birt­ing­ar­mynd lýð­ræð­is, er það í reynd ein­ræði. Þarna förum við að nálg­ast kjarna máls­ins. Hið sós­í­alde­mókratiska vel­ferð­ar­ríki Norð­ur­landa – nor­ræna mód­elið – varð til vegna þess, að sam­tök launa­fólks – ekki fjár­magns­eig­enda – og hinn póli­tíski armur þeirra, jafn­að­ar­manna­flokk­arn­ir, réðu ferð­inni. Þeir settu leik­regl­urn­ar. Þeir mót­uðu skatta­kerf­ið. Þeir tryggðu almenn­ingi aðgang að menntun og heilsu­gæslu, án til­lits til efna­hags. Þannig efldu þeir frelsi ein­stak­lings­ins í verki.

Ólíkt komm­ún­ist­um, virkj­uðu þeir fram­tak ein­stak­linga, en tryggðu um leið, að þjóð­ararð­inum væri rétt­lát­lega skipt; að engir yrðu skildir eftir útund­an. Þetta er ekki ein­ræði. Þetta er lýð­ræði í reynd. Stað­reynd­irnar tala sínu máli um árang­ur­inn. Nor­ræna mód­elið er nú orðið við­ur­kennt um ver­öld víða sem eft­ir­sókn­ar­verð­asta sam­fé­lags­gerð sam­tím­ans.

Thor­vald var snemma í innsta hring þeirrar fjölda­hreyf­ingar jafn­að­ar­manna, sem á und­an­förnum ára­tugum hafa skapað fyr­ir­mynd­ar­þjóð­fé­lagið norska. Í þeim hópi var mikið mann­val: Ég nefni bara Ger­hardsen, Bratteli, Gro Harlem, Thor­vald sjálfan og son hans, Jens. Ég sleppi mörgum nöfn­um, sem eiga heima í þessum hópi, en þau hafa látið verkin tala.

Norð­menn eru ekki bara ein­hver auð­ug­asta þjóð í heimi. Þeir eru sú þjóð, þar sem þjóð­ar­auðnum er skipt, ekki sam­kvæmt hluta­skipta­reglum mark­að­ar­ins heldur mann­úð­ar­inn­ar. Olíu­auð­ur­inn var vissu­lega mikil búbót frá og með 8nda ára­tugn­um. En svarta gullið hefur reynst flestum öðrum þjóð­um, sem upp­götva það í iðrum jarð­ar, upp­haf ófarn­að­ar. Auð­ur­inn hefur lent í ræn­ingja­hönd­um, um leið og almenn­ingur lepur dauð­ann úr skel.

Til þess eru vítin að var­ast þau. Norð­menn fram­seldu ekki þjóð­arauð­inn í hendur alþjóð­legra auð­hringja og inn­lendra þjóna þeirra. Þeir náðu sjálfir tökum á til­skil­inni tækni­kunn­áttu og þekk­ingu. Þeir tryggðu frá upp­hafi, að þjóðin fengi sinn rétt­mæta arð af auð­lindum sín­um, bæði olíu­auð­lind­inni og fiski­mið­unum í norskri lög­sögu. Þeir sem fá rétt­inn til að nýta þjóð­ar­auð­lind­ir, eru krafðir um sam­fé­lags­lega ábyrgð.

Í Nor­egi þrífst engin for­rétt­inda­stétt kvóta­greifa í skjóli póli­tísks valds. Þess vegna stendur vel­ferð­ar­ríkið norska traustum fót­um. Sem og lýð­ræð­ið. Vegna þess að fjár­magns­eig­endur og full­trúar þeirra gátu ekki sölsað undir sig póli­tíska valdið líka.

Thor­vald var hug­sjóna­mað­ur. Hann var húman­isti, jafnt í orði sem verki. Hann var manna­sætt­ir, sem kom á friði, þar sem aðrir fóru með ofbeldi. Hann var jafn­að­ar­mað­ur, sem gleymdi því aldrei, að hreyf­ing okkar er alþjóð­leg. Við eigum öll mann­anna börn að njóta sömu mann­rétt­inda, án til­lits til þjóð­ern­is, kyn­ferð­is, lit­ar­háttar eða trú­ar­hefða. Og hann lét ekki sitja við orðin tóm. Hann lét verkin tala sem yfir­maður Flótta­manna­stofn­unar SÞ, sátta­semj­ari í Balkan­stríð­unum og utan­rík­is­ráð­herra Nor­egs, sem hafði frum­kvæði að frið­ar­um­leit­unum í hverri milli­rikja­deil­unni á fætur annarri.

Í hans huga byrja umbætur heima. Þess vegna vildi hann dýpka nor­ræna sam­vinnu, m.a. með því að sam­eina utan­rík­is­þjón­ustu Norð­ur­landa­þjóða í áföng­um. Það var of stór biti fyrir aðra að kyngja að sinni. Kemur kannski seinna.

Fyrst og síð­ast var Thor­vald hríf­andi per­sónu­leiki. Hann var góð­vilj­að­ur, en glett­inn. Hann var fram­taks­sam­ur, en kunni vel að njóta lífs­ins á góðum stund­um. Hann var umbóta­mað­ur, en gerði sér fulla grein fyrir breysk­leika mann­legs eðl­is. Það voru for­rétt­indi að eiga hann að vini.

Við Bryn­dís minn­umst hans með vænt­um­þykju og virð­ingu og sendum fjöl­skyldu hans og aðstand­endum hlýjar sam­úð­ar­kveðj­ur.

Höf­undur er fyrr­ver­andi utan­rík­is­ráð­herra og sendi­herra.