Til skamms tíma var tekjum Íslend­inga svo háttað að fáir höfðu mjög veru­legar tekjur miðað við allan fjöld­ann, og hlutur þeirra tekju­háu í heild­ar­tekjum lands­manna var hverf­andi; hafði lítil áhrif á afkomu þjóð­ar­bús­ins. Á þeim tíma var eðli­legt að menn teldu að kjara­samn­ingar -- sem réðu þá tekjum flestra launa­manna -- hefðu úrslita­á­hrif á afkomu þjóð­ar­bús og að skattar á þær tekjur vægju þungt í afkomu rík­is­sjóðs. Fjár­magnstekjur voru auk­in­heldur litlar og hálar í hendi eins og lax­inn, vegna verð­bólg­unnar sem ríkti hér ára­tugum sam­an.

Bæði málsvarar vinnu­veit­enda og hag­fræð­ingar lands­manna beittu þessum rökum óspart í umræðum um kjara­samn­inga. Ann­ars vegar var sagt að þjóð­ar­búið þyldi ekki hærri launa­greiðslur til almennra launa­manna og hins vegar að til­gangs­laust væri að hækka skatta hinna ríku af því að þeir væru svo fáir.

En nú eru aðrir tím­ar.

Þannig ráða kjara­samn­ingar ekki lengur úrslitum um tekjur stórra hópa. Margir sem þó geta kall­ast launa­menn hafa meiri laun en samn­ingar segja til um og til við­bótar tals­verðar fjár­magnstekj­ur. Og tekjur hjá eig­endum og stjórn­endum fyr­ir­tækja -- bæði svo­nefnd laun, fjár­magnstekjur og alls konar sporslur -- hafa þró­ast langt umfram tekjur almennra launa­manna, auk þess sem þessi hópur leggur sig mjög fram um að hag­ræða tekjum sínum þannig að skattar af þeim verði sem minnst­ir. Jafn­framt hefur þessi hópur stækkað og hlutur hans er því engan veg­inn lengur hverf­andi þegar horft er á heild­ar­mynd­ina.

Við sáum glöggt merki um upp­haf þess­arar þró­unar þegar þau boð voru látin út ganga á árunum fyrir hrun að einn hrun­verj­inn hefði haft 30 millj­arða í árs­tekj­ur. Senni­lega hafa fáir skilið þau skila­boð til hlít­ar, en þau þýða að árs­tekjur eins manns hefðu dugað til að greiða hverju manns­barni á Íslandi um það bil 100 þús­und krónur --- eða 6 þús­und fátæk­lingum 5 millj­ónir hverj­um. -- Þetta var þannig eitt fyrsta dæmið um að tekju­öflun hinna ríku var farin að skipta veru­legu máli í þjóð­ar­bú­inu -- gjáin var byrjuð að breikka.

------------------------

Tekju­mynstur þjóð­ar­innar hefur ger­breyst á síð­ustu ára­tug­um. Aldr­að­ir, öryrkjar og annað fátækt fólk situr eftir með skarðan hlut en hinir ríku verða enn rík­ari og tekjur þeirra vega nú miklu þyngra í þjóð­ar­bú­inu en áður var.

-------------------------

Við þessa nýju mynd bæt­ist að málsvari hinna ríku -- Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn -- hefur lengst af stýrt skatta­kerf­inu, leynt eða ljóst, þannig að skattar lág­tekju­fólks hafa hækkað hlut­falls­lega meira en ann­arra, og skattar á þá ríku hafa hins vegar verið í skötu­líki, til dæmis miðað við löndin kringum okk­ur. Skatta­kerfið hefur þannig verið notað til að skapa enn meiri ójöfnuð en áður í nettó­tekjum eftir skatt.

Skattar í heild hafa heldur ekki auk­ist eins og þörf hefði verið á, til dæmis til að að við héldum í við nágranna­löndin í ýmiss konar opin­berri þjón­ustu. Þess vegna er það næstum dag­legt brauð að opin­berar stofn­anir kvarta yfir því að þurfa að skerða þjón­ustu sína þó að almenn­ingur í land­inu kalli eftir henni hástöfum og hafi metnað til að efla hana. Þetta á bæði við um sam­göngu­kerf­ið, vel­ferð­ar­kerf­ið, heil­brigð­is­kerfið og skóla­kerf­ið.

Eitt nýjasta dæmið um fljótræði af þessum toga er stytt­ing fram­halds­skól­ans sem var afurð nið­ur­skurð­ar­kredd­unn­ar, svo van­hugsuð að öfl­ugir og virtir skólar hafa þrá­ast við að fram­kvæma hana, enda var þar ein­göngu verið að hugsa um ímynd­aðan fjár­hags­legan ávinn­ing sem kemur vit­an­lega bara niður ann­ars stað­ar. Von­andi verður önnur Lilja kveðin fljót­lega.

Á bak við þrástef nið­ur­skurð­ar­ins glittir í annan draug nýfrjáls­hyggj­unn­ar, einka­væð­ing­una sem er oft líka kölluð einka­vina­væð­ing (kært barn á sér mörg nöfn, segja Dan­ir). Reynsla síð­ustu ára­tuga vísar okkur þó skýrt og skor­in­ort í hina átt­ina því að einka­væð­ing­unni fylgir enn meiri spill­ing og sóun en í opin­berum rekstri.

-----------------

Tekju­öflun hins opin­bera er orðin of lítil og starf­semi ríkis og sveit­ar­fé­laga svelt um of. Sköttum er ekki nægi­lega beitt til tekju­jöfn­un­ar. Hátekju­skatt mætti nota á margan hátt til hags­bóta fyrir sam­fé­lagið í heild.

---------------

Óvenju mikil spenna ríkir nú í aðdrag­anda kjara­samn­inga. Kröfur verka­lýðs­hreyf­ing­ar­innar gera þó ekki annað en að end­ur­spegla það ástand sem hér var lýst. Hreyf­ingin bendir með góðum rökum á var­huga­verða þróun síð­ustu tveggja til þriggja ára­tuga og vill að hún verði stöðvuð og henni snúið við þannig að launa- og skatta­mál hér á landi fær­ist í átt til sama horfs og ríkir á hinum Norð­ur­lönd­un­um, og ýmsar aðrar þarfar breyt­ingar mundu þá fylgja í kjöl­far­ið, svo sem bætt heild­ar­lífs­kjör lág­launa­fólks, aldr­aðra og öryrkja. Mörgum er von­andi ljóst að þessar kröfur snúa að breyttri skipt­ingu kök­unnar sem kallað er, en gera ekki ráð fyrir því að allir fái sömu hlut­falls­legu hækkun tekna. Ef slíkt mundi ger­ast yrði það allt­ént ekki í boði verka­lýðs­hreyf­ing­ar­inn­ar. Áhyggjur af ein­hvers konar óvið­ráð­an­legum koll­steypum eiga því ekki að bein­ast að henni.

Lítum nánar á nokkur atriði í fram­komnum kröf­um.

Ein veiga­mesta krafan er sú að mark­tækt átak verði gert í hús­næð­is­málum með bygg­ingu íbúð­ar­hús­næðis sem henti ungu og efna­litlu fólki, hvort sem er til leigu eða eign­ar. Miklu varðar að byggt verði sem mest af leigu­hús­næði í félags­legri eigu, án þess að græðgi eig­enda komi við sögu. Áður ríkti sú stefna að hús­næði íslenskra fjöl­skyldna ætti að vera sem mest í eigu þeirra, en sú sér­eign­ar­stefna beið gjald­þrot í hrun­inu þegar verð­mæti hús­næðis lækk­aði stórum en skuldir héldu áfram að hækka eða stóðu í stað. Vert er að taka eftir því að hag­fræð­ingar lands­ins virð­ast ekki amast við áhrifum þess­arar kröfu verka­lýðs­hreyf­ing­ar­innar á þjóð­ar­búið enda er hún aug­ljós­lega til góðs, ekki síst ef sam­dráttur verður í atvinnu­líf­inu að öðru leyti.

Önnur hávær krafa er að undið verði ofan af því órétt­læti í skatta­kerf­inu sem lýst var hér á undan og hefur vaxið á fjós­bit­anum við bak­dyrn­ar, án þess margir tækju eftir því aðrir en þeir sem vildu hafa það svo. Þessi krafa er vissu­lega lík­leg til að valda nokkrum skylm­ingum en hún er hins vegar engan veg­inn lík­leg til þess að skapa neinn usla í þjóð­ar­bú­inu.

Mörgum hefur orðið star­sýnt á kröfur Starfs­greina­sam­bands­ins um tals­verða hækkun lág­marks­launa, og ýmsir vilja gera mikið úr áhrifum þeirra á þjóð­ar­bú­ið. Mönnum yfir­sést þá í fyrsta lagi að ekki er gert ráð fyrir að settu marki verði náð á auga­bragði, heldur á þremur árum eða svo. Í öðru lagi þurfa menn að taka til greina að miðað er við fasta krónu­tölu­hækkun í öllum launa­stig­anum en ekki pró­sentu­hækkun eins og yfir­leitt hefur tíðkast hingað til. Þessi breyt­ing sætir tíð­indum í sögu íslenskrar verka­lýðs­hreyf­ingar og það væri mikið gæfu­spor ef takast mætti að við­hafa þessa aðferð í kjara­samn­ing­um, þó ekki væri nema einu sinni í leið­rétt­ing­ar­skyni.

-----------------

EF rík­is­stjórnin lætur til sín taka í kjara­málum eins og henni ber, til jöfn­uðar og sann­girni, þá þurfum við engu að kvíða.

-----------------

Að lokum vil ég biðja les­and­ann að hugsa sig um tvisvar áður en hann tekur undir með þeim sem ala á svart­sýni vegna hug­mynda verka­lýðs­hreyf­ing­ar­innar um kom­andi kjara­samn­inga. Í þessum hug­myndum er margt að finna sem horfir til betri vegar í sam­fé­lag­inu almennt og sætir tíð­indum miðað við fyrri tíma. En vissu­lega skiptir miklu að málsvarar rík­is­valds­ins þekki sinn vitj­un­ar­tíma og komi að samn­inga­borð­inu með upp­byggi­legum hætti, ekki síst í hús­næð­is- og skatta­mál­um. EF rík­is­stjórnin er til­búin að leggja sitt af mörkum til að draga úr ójöfn­uði og leið­rétta mis­tök síð­ustu ára­tuga, þá þurfum við engu að kvíða.

----------------

Höf­undur er pró­fessor emeritus í eðl­is­fræði og vís­inda­sögu.