Stýri­vaxta­hækkun Seðla­bank­ans hefur vakið umræðu og for­dæm­ingu. Fólk hefur stigið fram og lýst van­þóknun sinni á ákvörð­un­inni. Ég hef spurt á hvaða grund­velli mót­mælin séu byggð og þá verður oft fátt um svör. Einna helst er vísað í vaxta­byrði fyrir almenn­ing. Ef maður svo spyr hvort fólk hafi ein­hver gögn sem styðji það við­horf að stýri­vaxta­hækk­unin hafi valdið heim­il­unum óásætt­an­legum kostn­aði verður aftur fátt um svör.

Í þessu sam­bandi má benda á að breyt­ingar á stýri­vöxtum hafa lítil sem engin áhrif á hús­næð­is­vexti. Þetta er eitt­hvað að breyt­ast með því að fólk velur að taka lán með breyti­legum óverð­tryggðum vöxtum – en það er þó ennþá aðeins mjög lít­ill hluti íbúða­lána. Breyt­ingar á stýri­vöxtum hafa áhrif á yfir­drátt­ar­vexti og vexti af greiðslu­korta­skuldum svo og öðrum skamm­tíma­neyslu­lán­um.

„Óá­sætt­an­leg­ur“ er þarna lyk­il­hug­tak – því stýri­vaxta­hækk­unin var gerð til að bregð­ast við aðstæðum – þ.e. lækk­andi gengi íslensku krón­unn­ar. Við­brögð Seðla­bank­ans við geng­is­þróun síð­ustu mán­aða eru því mjög mik­il­væg fyrir heim­ilin og eðli­legt að fólk hafi skoð­anir á mál­inu.

Verra er ef skoð­an­irnar byggja ekki á stað­reyndum heldur ein­hverjum „al­gildum sann­leika“ sem allir gleypa sem réttan – án þess að hafa nokkuð til að byggja á. Ef við ætlum að taka ákvarð­anir um lyk­il­mál með „aþþí­bara“ rökum – þá erum við á vondri veg­ferð.

Nokkrar leiðir

Við hefðum getað valið um nokkrar leið­ir. T.d. hefði Seðla­bank­inn getað látið gengið afskipta­laust og ekki gripið til neinna ráð­staf­ana. Vænt­an­lega hefði gengið sigið meira og verð­bólgu­þrýst­ingur auk­ist. Aukin verð­bólga er fljót að hafa áhrif á afkomu heim­ila og þá bæði þeirra sem skulda og skulda ekki.

Við hefðum líka geta valið að nota eitt­hvað af gjald­eyr­is­vara­forða okkar til að verja gengið – en það hefði þýtt að við værum að nota sam­eig­in­lega sjóði okkar til að „falsa geng­ið“ þ.e. reyna að láta líta út fyrir að krónan sé verð­meiri en hún er. Það minnir dálítið á „Kaupt­hink­ing“. Gall­inn við stór­felld inn­grip Seðla­bank­ans á gjald­eyr­is­mark­aði er að þeir sem hafa ein­hverjar „inn­herj­a­upp­lýs­ing­ar“ og aðgang að fjár­magni myndu umsvifa­laust nota tæki­færið og kaupa „nið­ur­greidd­an“ gjald­eyri og flytja úr landi til þess svo eins að flytja pen­ing­ana aftur til lands­ins þegar bank­inn gefst upp á að verja gengið og það fell­ur. Þannig vinna brask­ar­arnir á kostnað almenn­ings.

Síð­asta vopnið í vopna­búri Seðla­bank­ans hefði verið að beita gjald­eyr­is­höftum – Þ.e. tak­marka útflæði á gjald­eyri. Það er tæki sem má nota til að verj­ast meiri háttar áföllum – en vara­samt að grípa til þess til að mæta tíma­bundnum sveiflum og það hefði grafið mjög undan til­trú á gjald­miðl­inum og því mögu­lega veikt gengi krón­unnar til lengri tíma.

Til­gangur stýri­vaxta­breyt­inga er að hafa áhrif á efna­hags­lífið og vænt­an­lega að mati þeirra sem hafa ákvörð­un­ar­valdið hverju sinni – til góðs. Þannig á lækkun stýri­vaxta að örva fjár­fest­ingu og hvetja til eyðslu en hækkun stýri­vaxta er til að draga úr eyðslu og fjár­fest­ingu og vinna gegn verð­bólgu­þrýst­ingi. Þetta er svona ein­hver alls­herjar þum­al­putta­regla um heim­inn. Hærri vextir hvetja til sparn­aðar og lægri vextir hvetja til fjár­fest­inga.

Ísland hefur ein­hverja sér­stöðu með sinn „ör­gjald­mið­il“. Erlendir fjár­festar hafa leitað til lands­ins eftir hærri vöxtum en bjóð­ast í nágranna­löndum og inn­streymi fjár­magns hefur þannig styrkt gengi krón­unn­ar. Íslenska krónan hefur því styrkst und­an­farin ár með aukn­ingu í ferða­mennsku og inn­flæði af láns­fé. Styrk­ing á gengi krón­unnar hefur skilað sér í auknum kaup­mætti hér á landi og þeirri aukn­ingu viljum við auð­vitað halda.

Á síð­ustu mán­uðum hefur olíu­verð hins vegar farið hækk­andi allt til októ­ber­byrj­un­ar, en þá fór verð að falla aftur og er nú komið á svip­aðan stað og fyrir ári. Þessar sveiflur í olíu­verði hafa haft áhrif á afkomu flug­fé­laga eins og flestir vita. Það hafa því verið svipt­ingar á mörk­uðum í haust og til­trú fjár­festa á Íslandi hafa eitt­hvað daprast. Þegar óvissa um kjara­við­ræður vetr­ar­ins bætt­ust við voru fjár­festar mögu­lega orðnir óró­legir og farnir að færa sig úr landi með fjár­fest­ing­ar.

Með sveiflum á gjald­eyr­is­mörk­uðum í haust og veik­ingu krón­unnar voru verð­bólgu­vænt­ingar komnar í ca 3,5- 4% - þ.e. sú verð­bólga sem aðilar á mark­aði bjugg­ust við. Á sama tíma voru stýri­vextir 4,25% þannig að stýri­vextir Seðla­bank­ans voru aðeins um pró­senti yfir verð­bólgu­vænt­ing­um.

Ómark­tækur sam­an­burður

Í umræð­unni síð­ustu daga hefur oft verið vitnað til þeirra landa „sem við viljum miða okkur við“ sem er góðra gjalda vert. Nema hvað ekk­ert þeirra landa nota íslenska krónu sem gjald­mið­il. Sam­an­burð­ur­inn verður því harla ómark­tæk­ur.

Fólk hefur vísað m.a. til nei­kvæðra vaxta í Sví­þjóð og Sviss. Málið er m.a. að Sví­þjóð fór í nei­kvæða stýri­vexti 2015 til að takast á við „botn­fros­ið“ efna­hags­líf og til að koma af stað „verð­bólg­u“. Sviss glímir við of hátt gengi gjald­mið­ils­ins og er því að reyna að bægja frá sér frekara inn­streymi á fjár­magni. Svíar eru farnir að tala um hækkun stýri­vaxta.

Nú er ég bara leik­maður á þessu hag­fræðisviði en mér er alveg ómögu­legt að meta það hversu mikil áhrif 0,25% hækkun stýri­vaxta mun hafa á hag heim­ila lands­ins. Ég veit að mínir hús­næð­is­vextir sem eru þung­inn af mínum vaxta­kostn­aði – munu ekki breyt­ast. En einnig að vextir á korta­lánum og yfir­drætti munu hækka. En hvernig sam­setn­ingin er fyrir aðra – veit ég ekki. Þetta eru tölur sem við þurfum að sjá og meta – og eins hvað t.d. 1% í verð­bólga myndi kosta heim­il­in.

Við myndum sjálf­sagt öll vilja lága verð­bólgu, hátt gengi, lága vexti á lánin okkar og góða ávöxtun á fjár­fest­ingar okk­ar. Og umfram allt traust og öruggt efna­hags­líf. Síð­ustu ár hafa öll vötn fallið með okkur en mögu­lega erum við á vatna­skilum nú. Það er því ekki víst að við fáum allt það sem við viljum í þessu sam­bandi og því er nauð­syn­legt að við höfum ein­hverja for­gangs­röð – hvað viljum við helst verja ?

Seðla­bank­inn virð­ist reyna að verja verð­bólgu­mark­mið sín og Pen­inga­stefnu­nefnd bank­ans segir í áliti sínu 7. nóv­em­ber sl. að bank­inn hafi bæði vilja og tæki til að halda verð­bólgu innan mark­miðs til lengri tíma. Enn fremur segir í áliti nefnd­ar­innar að haldi verð­bólgu­vænt­ingar áfram að hækka – muni það kalla á enn harð­ari aðgerðir bank­ans – s.s. enn meiri vaxta­hækk­an­ir.

Mig grunar að umræðum um stýri­vexti vetr­ar­ins sé því hvergi nærri lokið og ósk­andi væri að þeir sem vilja gera sig gild­andi í þeirri umræðu og hafa yfir tækjum að ráða – láti gera fyrir sig sam­an­tekt um áhrif vaxta­hækk­ana á heim­ilin og þá ekki síst þeirra sem verst standa.

Í fram­hald­inu má benda á að íbúða­lána­vextir hafa senni­lega ekki verið jafn­lágir á Íslandi síð­ustu 40 ár – en líf­eyr­is­sjóðir lands­manna hafa þar haft mik­il­væga for­ystu og nú bjóð­ast fastir verð­tryggðir vextir allt niður í 3,5% og óverð­tryggðir vextir niður í 6%. Eflaust má gera enn betur – en fyrir okkur sem vorum að borga yfir 7% verð­tryggða vexti á hús­bréfum fyrir 30 árum – er þetta jákvæð þró­un. Aðrir munu benda á nágranna­löndin og vaxta­kjör sem þar bjóð­ast – við því eru því miður engin svör önnur en að þar búa menn ekki við íslenska krónu og ævin­týra­lega óstöðugt efna­hags­um­hverfi.

Höf­undur er fram­­­kvæmda­­­stjóri AFLs starfs­­­greina­­­fé­lags.