Tæpur mán­uður er lið­inn frá því að Stundin ákvað að fjalla á ný um umfangs­mikil við­skipti Bjarna Bene­dikts­son­ar, fjár­mála­ráð­herra og þáver­andi þing­manns, í aðdrag­anda Hruns­ins. Þá hafði afar umdeilt lög­bann sýslu­manns á umfjöll­un­ina verið í gildi í 375 daga, eitt ár og 10 daga. Stund­ar­fólk kærði lög­bannið og íslenskir dóm­stólar tóku sér 354 daga til að kom­ast að nið­ur­stöðu en nið­ur­staða Lands­réttar var skýr; Lög­bann á umfjöllun fjöl­mið­ils­ins var fellt úr gildi.

Rit­stjórn Stund­ar­innar ákvað að bíða samt um sinn með birt­ingu frétta sinna, því enn gæti gjald­þrota bank­inn áfrýjað dómn­um. Eftir þriggja vikna bið, ákvað rit­stjórnin að birta umfjöll­un­ina. Þau höfðu beðið lengi og ekk­ert í kort­unum þá sem sýndi að Glitnir HoldCo ætl­aði að áfrýja en nú hefur Hæsti­réttur veitt Glitni HoldCo áfrýj­un­ar­leyfi til að fá úrskurðað hvort afhenda eigi gögnin sem greina­skrifin byggðu á.  

Þetta mál er eins­dæmi en hverf­ist um tvo meg­in­þætti. Lög­bann á umfjöllun fjöl­mið­ils um mál sem átti að mati dóm­stóla erindi til almenn­ings ann­ars vegar og hins veg­ar, umfangs­mikil við­skipti stjórn­mála­manns í aðdrag­anda Hruns­ins.

Áfram­hald­andi þöggun

Mán­uði eftir að Stundin ákvað að birta gögn­in, ríkir enn frekar mikil þögn um málið og skort hefur á sam­stöðu og við­brögð. Bæði hjá öðrum fjöl­miðl­um, sem að mínu mati ættu að styðja Stund­ina fram í rauðan dauð­ann til að verja við­líka aðför að fjöl­miðli á Íslandi. Svo er það almennt við­bragða­leysi og doði sem er áhyggju­efni. Það er áhyggju­efni ef fólk gerir sér ekki grein fyrir alvar­leika máls­ins, sem er sá að við þurfum öll að verja frelsi fjöl­miðla til að fjalla um mál­efni sem eiga erindi til almenn­ings. Þetta er nefni­lega ekki enn eitt Face­book-­fárið eða „della dags­ins“ sem ein­kennir því miður íslenska sam­fé­lags­um­ræðu, heldur snýst um svo miklu meira.  

Fjár­hags­legt starfs­um­hverfi fjöl­miðla á Íslandi hefur ekki verið beysið síð­ustu 10 ár eða svo, sem hefur veikt getu fjöl­miðla til að kafa ofan í mál og fjalla um þau af alúð og þekk­ingu, að ekki bæt­ist við í ofaná­lag aðfarir sýslu­manna að frelsi fjöl­miðla. Hvað þá að áeggjan ein­hvers konar hylkis utan um gjald­þrota banka.

Bann á upp­lýs­ingum til almenn­ings en aðgangur valda­fólks að upp­lýs­ingum

Að sjálf­sögðu getur lög­bann átt rétt á sér þegar verið er að fjalla um við­kvæm, per­sónu­leg mál­efni og um það gilda lög. En lög­bann í 375 daga á umfjöllun fjöl­mið­ils, hlýtur að telj­ast nán­ast eins­dæmi í sögu fjöl­miðla í lýð­ræð­is­sam­fé­lögum og erfitt að sjá það sem annað en aðför að tján­ing­ar­frelsi, frelsi fjöl­miðla og upp­lýstri umræðu í íslensku sam­fé­lagi. Þann þátt er ekki hægt að þagga nið­ur.

Hinn meg­in­þáttur máls­ins snýst um sið­ferði og ábyrgð. Og um aðstöðumun fólks í þjóð­fé­lag­inu. Hvernig valda­laust fólk varð mátt­vana þegar fjár­hags­leg til­vera þeirra hrundi, á meðan fólk í valda­stöðu nýtti sér aðstöðu sína. Ekki í allra þágu, heldur í sína eigin þágu. Fyrir þetta þarf að svara með ein­hverju móti, enda komst Lands­réttur að þeirri nið­ur­stöðu að ekki væri til­efni til að stöðva umfjöll­un­ina. Svo almenn­ingur á rétt á að vita nánar alla mála­vöxtu þó ekki væri beðið um meira.

Hvað er nýtt í þess­ari umfjöllun Stund­ar­innar spyrja marg­ir. Eins og til að frið­þægja sam­visku sína eða gera lítið úr mál­inu. Umfjöll­unin sýnir fram á nýja fleti í við­skipta­sögu núver­andi fjár­mála­ráð­herra og for­manns Sjálf­stæð­is­flokks­ins. Í umfjöllun Stund­ar­innar er umfang við­skipta hans og við­skipta­fé­laga hans fyrir Hrun kort­lagt í fyrsta sinn út frá gögnum frá bank­anum þar sem við­skipta­fé­lagar hans og fjöl­skyldu­með­limir fóru með eign­ar­hlut. Staða hans á þessum tíma var ekki sú að vera á hlið­ar­lín­unni í við­skiptum sínum og við­skipta­fé­laga sinna, heldur leiða gögnin í ljós að hann hafi var leið­andi í þeim, eins og lesa má í umfjöllun blaðs­ins. Sam­skipti þing­manns­ins við stjórn­endur Glitnis á við­kvæmum tím­um, um við­kvæm við­skipta­leg efni, þegar hann sjálfur var trún­að­ar­maður fyrir sinn flokk á trún­að­ar­fundum um hvað gekk nákvæm­lega á í bönk­un­um, voru líka sam­kvæmt umfjöll­un­inni, miklu umfangs­meiri og mark­viss­ari en áður hafði verið sýnt fram á. Sam­skipti við fólk sem er enn virkir þátt­tak­endur í íslensku fjár­mála­lífi.

En það sem er líka nýtt í þessu máli eru dap­ur­leg áhrif þögg­un­ar­inn­ar. Sem gerði það að verkum að tíma­lína frá­sagn­ar­innar brotn­aði, málið var kæft á afar við­kvæmum tíma og þögg­unin í eitt ár og tíu daga þýðir að eft­ir­fylgni blaðs­ins á fréttaum­fjöll­un­inni verður erf­ið­ari. Lög­bannið hafði sann­ar­lega áhrif og það er dap­ur­leg frétt. 

Við­brögð lýð­ræð­is­sam­fé­lags

Hver eru þá hin æski­legu við­brögð í stað við­bragða­leys­is­ins ? Það er ljóst að öll fram­ganga Sýslu­manns í þessu máli er afar gagn­rýn­is­verð og þarf að skoða ræki­lega út frá lög­mæti. Svig­rúm sýslu­manna til við­líka gjörn­inga þurfa að vera þrengd og sömu­leiðis þarf rík­ari kröfur á rök­stuðn­ing fyrir því að stöðva umfjöllun fjöl­miðla. Mál af þessu tagi verða að rata strax fyrir dóm­stóla sem úrskurða þá án tafar um gildi ákvarð­ana sýslu­manna. Það getur ekki lið­ist í lýð­ræð­is­ríki að lög­bann á umfjöllun fjöl­mið­ils geti haldið í rúmt ár.

Mik­il­væg nefnd um umbætur á lög­gjöf á sviði tján­ingar – fjöl­miðla og upp­lýs­inga­frelsis sem komið var á fót af Katrínu Jak­obs­dótt­ur, for­sæt­is­ráð­herra, þyrfti að hraða vinnu sinni um til­lögur á breyt­ingum á lagaum­hverfi til að hægt sé að koma í veg fyrir aðgerðir sem eiga að þagga niður umfjöllun - eins og lög­bannið á Stund­ina var.

­Styrkja þarf heild­ar­starfs­um­hverfi íslenskra fjöl­miðla og koma því á sama stað og á hinum Norð­ur­lönd­um. Lög­bann á umfjöllun fjöl­miðil þarf helst að fjar­lægja úr lögum nema við­kvæmir per­sónu­legir hags­munir liggi að baki og það er hlut­verk okkar á Alþingi að tryggja það.

Búa þarf svo um hnút­ana að girt verði fyrir að stjórn­mála­menn geti not­fært sér aðstöðu sína til að tryggja sína eigin við­skipta­hags­muni og herða reglur um hags­muna­skrán­ingu ráð­herra og skýra enn betur siða­reglur um þá. Kannski þarf að skerpa enn frekar á lögum og reglum um athafnir þing­manna á meðan þeir gegna þing­mennsku og mín skoðun er að á Íslandi þurfi að koma á skýru „kæl­ing­ar­tíma­bili“ eftir þing­mennsku eða ráð­herra­dóm, líkt og tíðkast í nágranna­löndum okkar og lagt er líka til í nýrri skýrslu starfs­hóps um efl­ingu traust á stjórn­mál­um.

Allt þetta og meira til þarf til að við sofnum ekki á verði okkar til að tryggja lýð­ræð­is­lega, upp­lýsta umfjöllun og að við drögum raun­veru­lega lær­dóma af Hrun­inu sem við höfum verið að minn­ast und­an­farnar vik­ur. 

Rósa Björk Brynj­ólfs­dótt­ir, fyrr­ver­andi frétta-og blaða­maður og núver­andi þing­maður Vinstri grænna.