Margt og mikið hefur verið rætt og ritað um aðdrag­anda, und­ir­bún­ing og bygg­ingu Hval­fjarð­ar­ganga, sem opnuð voru fyrir umferð 11. júlí 1998 og urðu gjald­frjáls í sept­em­ber­lok á síð­asta ári. Lítið hefur þó farið fyrir einum þætti í þess­ari sögu; hlut­verki Sem­ents­verk­smiðju rík­is­ins í þeirri vinnu, sem að lokum leiddi til þess að Hval­fjarð­ar­göngin voru byggð. Með þess­ari grein er reynt að varpa ljósi á þá ákvörðun Sem­ents­verk­smiðj­unn­ar, Íslenska járn­blendi­fé­lags­ins og verk­taka­fyr­ir­æk­is­ins Kraft­taks sf., að hefja bar­áttu fyrir því að ráð­ist yrði í ganga­gerð­ina og jafn­framt að fá að taka virkan þátt í þess­ari flóknu og viða­miklu fram­kvæmd.

Sem­ents­verk­smiðja rík­is­ins (SR) hóf starf­semi árið 1958 og var alfarið í eigu íslenska rík­is­ins. Íslenska járn­blendi­fé­lagið (ÍJ) hóf rekstur árið 1979. Það var hluta­fé­lag, þar sem ríkið átti 55% eign­ar­hlut en fyr­ir­tækið Elkem í Nor­egi átti 30% hlut og jap­anska fyr­ir­tækið Sum­otomo Cor­poration 15% á þeim tíma sem umræðan um Hval­fjarð­ar­göng hófst. Kraft­tak sf. var íslenskt/norskt sam­eign­ar­fyr­ir­tæki Ell­erts Skúla­sonar hf. og Aker Entreprenör í Nor­egi. Kraft­tak var bygg­inga­verk­taki við Blöndu­virkjun og Ólafs­fjarð­ar­göng.

Sem­ents­verk­smiðja rík­is­ins og Íslenska járn­blend­is­fé­lagið

Mikil sam­vinna hófst milli SR og ÍJ þegar á bygg­ing­ar­tíma Járn­blendi­fé­lags­ins og hélt óslitið áfram um ára­bil, meðal ann­ars útfrá rann­sóknum Rann­sókna­stofn­unar bygg­ing­ar­iðn­að­ar­ins (RB), sem sýndu að kís­il­ryk sem mynd­ast við fram­leiðslu járn­blend­is­ins, gat komið í veg fyrir alkal­í­skemmdir í steypu og hafði þar að auki fleiri jákvæð áhrif á gæði henn­ar. Áfram­hald­andi rann­sóknir hjá RB og rann­sókn­ar­stofum verk­smiðj­anna beggja leiddu í ljós að með íblöndun kís­il­ryks í sem­ent, stein­steypu og múr mátti breyta og bæta eig­in­leika þess­ara efna. Upp kom hug­mynd um að stofna sam­eign­ar­fyr­ir­tæki SR og ÍJ til að sinna frek­ari rann­sóknum og til­raunum á þessu sviði.

Það fyr­ir­tæki var stofnað 1985 með jafnri þátt­töku beggja fyr­ir­tækja og hlaut nafnið Sér­steypan sf. Sér­steypan starf­aði í um ára­tug og þró­aði á þeim tíma nýjar múr- og steypu­gerð­ir, sem gáfu mögu­leika á ýmissi notkun slíkra efna, sem ekki höfðu áður þekkst hér á landi. Má þar nefna til­búnar við­gerða- og múr­blönd­ur, nýtt íslenskt múr­kerfi, trefja­steypu og þjapp­aða þurr­steypu til notk­unar í stíflur og vega­gerð. Sam­starf Sér­steypunnar og SR við Kraft­tak sf. hófst þegar Kraft­tak tók til við bygg­ingu Blöndu­virkj­unar 1984. Fram­leiddi Sér­steypan sér­staka múr­blöndu til þétt­ingar á vatnsleka inn í jarð­göngin við Blöndu­virkjun og einnig Ólafs­fjarð­ar­göng, þegar Kraft­tak sf. varð þar aðal­verk­taki 1988. Þessi sam­vinna um fram­leiðslu á þétti­blöndum fyrir vatnslek­ann í jarð­göng­unum við Blöndu­virkjun varð einnig til þess að Njörður Tryggva­son, fram­kvæmda­stjóri Sér­steypunn­ar, lagði mikla vinnu í að skoða mögu­leik­ann á að nota þjapp­aða þurr­steypu í Blöndustíflu.

Hug­mynd fæð­ist

Stjórn­endur ÍJ og SR höfðu oft rætt um óhag­ræði þess fyrir Akur­nes­inga og aðra að þurfa að aka fyrir Hval­fjörð til að kom­ast til Reykja­vík­ur. Stað­setn­ing SR á Akra­nesi var einnig óhag­stæð fyrir dreif­ingu á sem­ent­inu, þar sem notkun þess var að lang­mestu leyti á höf­uð­borg­ar­svæð­inu. Til hag­ræð­ingar við dreif­ing­una var sem­entið flutt með Skeið­faxa, skipi verk­smiðj­unn­ar, í dreif­inga­stöð í Reykja­vík og dreift þaðan um höf­uð­borg­ar­svæðið með tank­bíl­um. Fyr­ir­séð var að með göngum undir Hval­fjörð yrði unnt að lækka dreif­ing­ar­kostnað veru­lega. Fram­kvæmda­stjórar Sem­ents­verk­smiðj­unnar á þessum tíma voru tveir; Gylfi Þórð­ar­son, sem sá um rekstr­ar­hlið­ina, og und­ir­rit­að­ur, Guð­mundur Guð­munds­son, sem sá um tækni­mál­in. Leist okkur báðum vel á þennan kost.

Full­túar Elkem sem komu í heim­sókn til ÍJ um þetta leyti létu í ljós undrun á því að ekki hefði verið skoðað af neinni alvöru að gera jarð­göng undir Hval­fjörð til að stytta þessa leið og bentu á reynsl­una frá Nor­egi, þar sem margir firðir höfðu verið þveraðir með göng­um. Stjórn­endur ÍJ voru ekki fylli­lega sann­færðir en hófu skoðun á rekstri bíl­ferja yfir fjörð­inn, skammt frá Grund­ar­tanga, sem milli­lausn. Sú leið hefði verið mun styttri og fljót­farn­ari en ferðir Akra­borg­ar­innar milli Reykja­víkur og Akra­ness.

Þannig stóðu mál árið 1986 þegar Hreinn Har­alds­son jarð­fræð­ingur hjá Vega­gerð rík­is­ins kynnti sér jarð­ganga­gerð undir sjó í Nor­egi. Í skýrslu sem hann birti 1987 um jarð­ganga­gerð á Íslandi kom fram að hann taldi göng undir Hval­fjörð hvort tveggja fram­kvæm­an­lega og hag­kvæma lausn í sam­göngu­málum Hval­fjarð­ar. Skýrsla Hreins og upp­lýs­ing­arnar sem í henni voru hrintu aftur af stað umræðum stjórn­enda ÍJ og SR um að fyr­ir­tækin skoð­uðu af fyllstu alvöru þann kost að gera göng undir fjörð­inn, og sann­færðu stjórn­endur ÍJ end­an­lega um að ganga­gerðin væri væn­legri kostur en bættar ferju­sam­göng­ur. Skýrslan ýtti einnig við ýmsum aðilum öðrum, sem höfðu áhuga og hags­muna að gæta vegna máls­ins. Má þar t.d. nefna alþing­is­menn og sveit­ar­stjórnir á Vest­ur­landi.

Und­ir­bún­ings­vinna hefst

Stjórn­andi fram­kvæmda Kraft­taks sf. við Blöndu­virkjun var Stefán Guð­bergs­son verk­fræð­ing­ur. Hann var mik­ill áhuga­maður um gerð jarð­ganga og í gegnum sam­skipti sín við með­eig­anda fyr­ir­tæk­is­ins, hið norska Aker Entreprenör, hafði hann góðar upp­lýs­ingar um vinnu­að­ferðir og kostnað við gerð neð­an­sjáv­ar­ganga í Nor­egi á þessum tíma. Sam­kvæmt upp­lýs­ingum Stef­áns var ein­inga­verð í gerð sprengdra jarð­ganga þar í landi á hraðri nið­ur­leið. Þetta jók enn á bjart­sýn­ina sem skýrsla Hreins Har­alds­sonar hafði þegar vakið um fýsi­leika ganga­gerð­ar­inn­ar. Í ferðum til fram­kvæmda­svæðis Blöndu­virkj­unar og við ýmis tæki­færi önnur gafst full­trúum SR og Sér­steypunnar tími til að fara vel yfir þessar tölur og hag­kvæmni­at­hug­anir með Stef­áni Guð­bergs­syni og einnig sér­fræð­ingum frá Aker Entreprenör.

Það var svo á stjórn­ar­fundi SR hinn 29. mars 1988 að fram­kvæmda­stjórar verk­smiðj­unnar lögðu þessar hug­myndir og bolla­legg­ingar óform­lega fyrir stjórn­ina. Var mál­inu vel tekið og fram­kvæmda­stjórum falið að halda þessum athug­unum áfram. Þann 23.–25. maí 1988 voru fram­kvæmda­stjór­arnir tveir, ásamt Ásgeiri Pét­urs­syni, bæj­ar­fó­geta í Kópa­vogi og þáver­andi stjórn­ar­for­manni verk­smiðj­unn­ar, á árs­fundi Sam­bands evr­ópskra sem­ents­fram­leið­enda (Cembur­eau) í Róm. Þar gafst einnig tími til að ræða við Ger­hard Heiberg, aðal­for­stjóra norska sem­ents­ris­ans Norcem, sem þá hafði nýlega sam­ein­ast Aker-­sam­steypunni, öðrum eig­anda Kraft­taks, um hugs­an­lega aðild Aker að gerð Hval­fjarð­ar­ganga. Voru við­brögð Heibergs afar jákvæð, eins og fram kom í bréfi hans til SR og grein­ar­gerð. Þetta sum­ar, 1988, var svo farið marg­sinnis yfir kostn­að­ar­liði og hag­kvæmni­út­reikn­inga vegna ganga­gerðar undir Hval­fjörð. Var málið reifað og kynnt Vegagerð rík­is­ins (VR) og á fundi þar var ákveðið að halda sam­eig­in­legan vinnufund áhuga­að­ila til þess að fara eins ítar­lega yfir fyr­ir­liggj­andi upp­lýs­ingar og stað­reyndir máls­ins og hægt væri.

Snemma hausts, hinn 15. sept­em­ber, var málið lagt form­lega fyrir stjórn SR. Var þetta fyrsta mál á dag­skrá og fylgdi með grein­ar­gerð fram­kvæmda­stjóra SR, ásamt fyrr­nefndu bréfi og grein­ar­gerð Ger­hards Heiberg og fleiri gögn­um. Var málið rætt ítar­lega í stjórn­inni og voru allir stjórn­ar­menn sam­mála um mik­il­vægi máls­ins fyrir fyr­ir­tæk­ið. Nið­ur­staða fund­ar­ins var sú að stjórnin fól for­manni og fram­kvæmda­stjórum að taka áfram þátt í umræðum og athug­unum á stofnun félags, sem kanna skyldi mögu­leika á gerð jarð­ganga undir Hval­fjörð. Að þeirri athugun lok­inni skyldu nið­ur­stöður hennar lagðar fyrir stjórn verk­smiðj­unnar til end­an­legrar ákvörð­un­ar.

Pólítískar svipt­ingar setja strik í reikn­ing­inn

Tveimur dögum eftir stjórn­ar­fund­inn, 17.09.1988, urðu síðan miklar svipt­ingar í íslenskri póli­tík þegar rík­is­stjórn Þor­steins Páls­sonar var í raun slitið í beinni útsend­ingu í Rík­is­sjón­varp­inu og ný rík­is­stjórn undir for­sæti Stein­gríms Her­manns­sonar mynduð í hennar stað. Þar sem ÍJ og SR voru fyr­ir­tæki í (mis­mik­illi) rík­i­s­eigu fór iðn­að­ar­ráðu­neytið með eign­ar­hluta rík­is­ins í þeim og mál­efni þeirra féllu undir það ráðu­neyti. Mögu­leg gerð Hval­fjarð­ar­ganga féll aftur á móti undir sam­göngu­ráðu­neyt­ið. Rík­is­stjórn Stein­gríms Her­mann­sonar var rík­is­stjórn þriggja flokka; Fram­sókn­ar­flokks, Alþýðu­flokks og Alþýðu­banda­lags. Nýr sam­göngu­ráð­herra var Alþýðu­banda­lags­mað­ur­inn Stein­grímur J. Sig­fús­son en Jón Sig­urðs­son úr Alþýðu­flokki var iðn­að­ar­ráð­herra.

Skömmu eftir stjórn­ar­skipt­in, dag­ana 5. og 6. októ­ber, var svo hald­inn áður­nefndur vinnufundur SR, ÍJ, Kraft­taks, Vega­gerð­ar­innar og fleiri áhuga­að­ila, á skrif­stofu Kraft­taks í Reykja­vík. Þar voru allir þættir varð­andi gerð jarð­ganga undir Hval­fjörð, bæði tækni­legir og fjár­hags­leg­ir, rædd­ir. Nið­ur­stöður vinnu­hóps­ins voru svo dregnar saman í nákvæmri og vand­aðri grein­ar­gerð. Þeir sem þátt tóku í vinnufund­inum voru und­ir­rit­aður og Gylfi Þórð­ar­son fyrir hönd Sem­ents­verk­smiðju rík­is­ins, Stefán Reynir Krist­ins­son frá Íslenska járn­blendi­fé­lag­inu, Stefán Guð­bergs­son, Ell­ert Skúla­son og Rolf Lian frá Kraft­taki og O.T. Blind­heim, sem ráð­gef­andi verk­fræð­ing­ur. Auk þess aðstoð­aði Jón Stein­gríms­son frá Íslenska járn­blendi­fé­lag­inu við tölvu­út­reikn­inga. Þá veittu þeir Guð­mundur Ara­son verk­fræð­ingur og dr. Hreinn Har­alds­son jarð­fræð­ing­ur, báðir frá Vega­gerð rík­is­ins, ómet­an­lega aðstoð varð­andi marg­vís­legar upplýsingar um verk­efn­ið.

Verk­efnið Hval­fjarð­ar­göng fæð­ist

Það var sam­dóma álit vinnu­hóps­ins að þær upp­lýs­ingar sem fram komu í grein­ar­gerð­inni væru nægi­lega traustar og ítar­legar til að stjórnir hlut­að­eig­andi fyr­ir­tækja gætu tekið upp­lýsta ákvörðun um það, hvort áfram skyldi haldið með frek­ari rann­sóknir á verk­efn­inu eða ekki. Má með sanni segja að þessi fundur hafi skapað grund­völl­inn fyrir það stóra verk­efni að þvera Hval­fjörð­inn með jarð­göng­um. Helstu nið­ur­stöður vinnufund­ar­ins voru þess­ar:

Miðað við fyr­ir­liggj­andi upp­lýs­ingar voru engin tækni­leg eða jarð­fræði­leg vanda­mál sýni­leg, sem gætu komið í veg fyrir fram­gang verk­efn­is­ins. Heild­ar­stofn­kostn­aður var áætl­aður 2.330 millj­ónir íslenskra króna. Í þeim kostn­aði voru inni­faldir vextir á bygg­inga­tíma fyrir jarð­göng sem yrðu 5.050 metrar að lengd og stað­sett ein­hvers staðar á svæð­inu milli Hnausa­skers og Laufagrunns. Kostn­aður við vega­gerð á landi var ekki inni­fal­inn í þess­ari tölu. Rekstr­ar­kostn­aður jarð­gang­anna var áætl­aður 50 millj­ónir ísl. króna á ári. Sem tekju­for­sendu var ákveðið að nota veg­gjald ísl. kr. 350,- fyrir fólks­bif­reiðar og ísl. kr. 2.000 fyrir vöru­bíla. Þetta vega­gjald var áætlað sem lægsta gjald. Með jarð­göngum undir Hval­fjörð sem stað­sett væru við Laufagrunn stytt­ist leiðin frá Akra­nesi til Reykja­víkur um 58 km, en stytt­ingin til ann­arra hluta lands­ins yrði 45 km. Hval­fjarð­ar­-­vegur yrði þó áfram aðal­veg­ur­inn til vest­ur-, norð­ur- og aust­ur­hluta lands­ins.

Næsti fundur stjórnar SR var hald­inn 27.októ­ber 1988 og aftur voru Hval­fjarð­ar­göng fyrsta mál á dag­skrá. Fram­kvæmda­stjórar lögðu þar fram hag­kvæmni­á­ætl­un­ina. Stjórn SR leist vel á nið­ur­stöður skýrsl­unnar og þá bjart­sýni sem þar kom fram á fram­gang verk­efn­is­ins.

Eftir þennan stjórn­ar­fund kynntu fram­kvæmda­stjórar ÍJ og SR nið­ur­stöð­urnar fyrir Stein­grími J. Sig­fús­syni sam­göngu­ráð­herra og Jóni Sig­urð­syni iðn­að­ar­ráð­herra, sem báðir lýstu áhuga á mál­inu. Það fór síðan í sam­ráðs­ferli milli fyr­ir­tækj­anna, sveit­ar­fé­laga á svæð­inu, Vega­gerð­ar­innar og sam­göngu­ráðu­neyt­is­ins, sem end­aði með stofnun fyr­ir­tæk­is­ins Spalar rúmu ári síðar (25.jan­úar 1991). Um fram­hald þessa má svo lesa í ágætri bók Atla Rún­ars Hall­dórs­son­ar, Undir keld­una, sem kom út árið 2008.

Heim­ild­ir: Skjöl og önnur gögn frá Sem­ents­verk­smiðju rík­is­ins varð­veitt hjá Þjóð­skjala­safni Íslands.

Höf­undur er fyrr­ver­andi fram­kvæmda­stjóri tækni­mála Sem­ents­verk­smiðju rík­is­ins á Akra­nesi.