Miklar breytingar hafa átt sér stað í matvælaneyslu heimsins á síðustu áratugum. Vaxandi millistéttir milljónaþjóða, einkum í Asíu, sem áður lifðu að mestu á hrísgrjónum og korni, vilja nú kjöt og fisk á sinn disk, en á Vesturlöndum gerast æ fleiri grænmetisætur m.a. af umhverfisástæðum. Líklegt er að þessi þróun haldi áfram og beri með sér margvíslegar áskoranir en einnig tækifæri.
Öll framleiðsla matvæla hvílir á frumframleiðslu plantna sem nýta sólarorku til vaxtar, hvort sem er á sjó eða landi. Samt er það svo að þótt plöntuframleiðsla sjávar og lands sé nánast jafn mikil, eru einungis um 5 % af fæðuframboði heimsins úr sjó. Er það vísbending um vannýtt tækifæri til matvælaframleiðslu?
Kjötframleiðsla er fóðurfrek, kallar á mikið ræktarland og veldur mikilli losun gróðurhúsalofttegunda. Fiskistofnar heimsins eru fullnýttir og því geta fiskveiðar ekki vaxið en fiskeldi vex hröðum skrefum og framleiðsla þess er nú meiri en fiskveiða. Stærstur hluti fiskeldis er í Asíu, um 2/3 þess í Kína. Við höfum einnig orðið vitni að ævintýralegri uppbyggingu laxeldis í Noregi og öðrum nágrannalöndum okkar. Laxeldið hófst í Noregi fyrir alvöru fyrir tæpum 40 árum. Árið 1982 framleiddu þeir um 5000 tonn af eldislaxi og þótti gott. Uppbyggingunni fylgdu þó mörg vandamál og síbreytileg eftir því sem greininni fleygði fram en frá upphafi hafa opinberir aðilar og fyrirtækin tekið höndum saman um að leysa þau. Árið 2017 var framleiðsla Norðmanna á eldislaxi komin í nær eina milljóna tonna, að útflutningsverðmæti um 850 milljarða íslenskra króna. Það er ríflega fjórum sinnum meira en heildarútflutningsverðmæti íslenskra sjávarafurða það ár.
Uppbygging fiskeldis á Íslandi hefur gengið hægar og með nokkrum áföllum. Dæmin sýna þó að hægt er að byggja upp fiskeldi og ræktun í sjó við mismunandi aðstæður; einnig við Ísland. Aðstæður í ferskvatni og í sjó hér við land eru um margt sérstakar. Þær eru krefjandi en í þeim felast einnig tækifæri til að marka íslenskum eldisafurðum sérstöðu sem hágæðavöru. Hreinn og næringarríkur sjór getur af sér afbragðsvöru og hér eru einstakar aðstæður fyrir sérhæft fiskeldi á landi. Þótt laxeldið hafi verið mest áberandi í umræðunni er fjöldi fyrirtækja á Íslandi að byggja upp eldi og ræktun annara lífvera í ferskvatni og sjó.
Þjóðin hefur frá upphafi reitt sig á landbúnað sem byggir á grasrækt og annarri frumframleiðslu plantna á landi til að framleiða próteinrík matvæli. Þörungasvif innan 200 mílna landhelgi Íslands er gríðarlega stór auðlind. Árleg frumframleiðsla þess er nálægt einum milljarði tonna, um 100 sinnum meira en frumframleiðsla á landi. Nú er orðið tímabært að nýta “beitarlandið“ í sjónum. Sem dæmi má nefna að með því að nýta um 1 % af þessari auðlind, þörungasviðið, mætti rækta eina milljón tonna af skeldýrum, en þau lifa á því að sía þörungana. Ef vel tækist til, gæti slík framleiðsla skapað álíka verðmæti og allur sjávarútvegur landsins í dag.
Núverandi aðferðir í skelfiskræktun eru kostnaðarsamar og mannfrekar og blasir við að lækka þarf ræktunarkostnað. Þetta og önnur óleyst vandamál í greininni hamla arðsemi og uppbyggingu hennar. Vænta má að öflug tækniþróun geti leyst mörg vandamála skelræktarinnar, rétt eins og gerst hefur í laxeldinu. Tækifæri til nýsköpunar eru mýmörg og uppbygging tæknifyrirtækja og þjónustuaðila í kringum ræktun, vinnslu og markaðsmál gætu skilað jafnmiklum verðmætum og greinin sjálf. Til þessa þarf samstillt átak opinberra aðila og fyrirtækja í greininni og hvetjandi umhverfi fyrir tækniþróun og nýsköpun.
Nánari umfjöllun um ofangreint málefni má heyra á ráðstefnu Strandbúnaðar um fiskeldi á Grand Hótel dagana 21 – 22 mars nk.
