Raf­orka er vara á Íslandi, frá og með aðgengi okkar að EES-­samn­ingnum 1994, og enn frekar eftir sam­þykkt 1. og 2. orku­pakk­ans. Um 80% orkunnar er nýtt í orku­frekan iðnað og varla óeðli­legt að hún telj­ist vara í við­skipt­um.

Raf­orku­fram­leiðsla og raf­orku­sala eru aðskilin og nokkur fyr­ir­tæki vinna í báðum grein­um. Háspennu­dreif­ing er í höndum Lands­nets. Það er í eigu fjög­urra orku­fyr­ir­tækja og eru aðal­eig­endur Lands­virkjun og Orka nátt­úr­unn­ar. Burða­rásar orku­fram­leiðslu og -flutn­ings eru sem sagt í opin­berri eigu. Stjórn­mála­flokkar nú til dags stefna ekki að einka­væð­ingu fyr­ir­tækj­anna. Hins vegar er erlendum fjár­festum heim­ilt að fjár­festa í orku­fyr­ir­tækj­um, eins og í öðrum fyr­ir­tækj­um, nema í sjáv­ar­út­vegi. Mark­aðsvæð­ing í hag­kerfi er ekki sjálf­krafa vin­sam­leg alþýðu manna en hún merkir heldur ekki að vald ESB, EFTA eða ann­arra fjöl­þjóða­banda­laga sé þar með orð­ið, eða verði, óhjá­kvæmi­lega yfir­þjóð­legt og ráði innri orku­málum ríkja. Stjórn­mála­á­kvarð­anir innan og á milli ríkja þarf til þess, og eflaust fleira.

Orku­stofnun er rík­is­stofn­un. Hlut­verk OS er m.a. að fara með stjórn­sýslu í orku­málum og afla þekk­ingar á nýt­ingu orku­linda, vinna á áætl­ana­gerð um orku­bú­skap­inn, vera rík­is­stjórn til ráðu­neyt­is, veita leyfi til rann­sókna og nýt­ingar og ann­ast eft­ir­lit með fram­kvæmd raf­orku­laga, þ.m.t. flutn­ingi og dreif­ingu raf­orku. OS metur orku­þörf sam­fé­lags­ins til margra ára­tuga í senn.

Fram til 2050 verður þörf á a.m.k. 500 MW rafa­fli vegna íbúa­fjölg­un­ar, lít­illa, með­al­stórra og all­stórra iðn­fyr­ir­tækja (stór­iðja und­an­skil­in), orku­skipta og nýsköp­un­ar, til við­bótar við laust/ónotað afl (um 200 MW). Komi hingað stór gagna­ver má auð­veld­lega gera ráð fyrir sam­an­lagt 500 - 1.000 MW í við­bót. Það gæti feng­ist úr starf­andi vatns­afls­virkj­unum vegna jökla­rýrn­unar og meira vatns­rennslis og end­ur­bóta á hverflum og svo úr nýjum virkj­unum með vatns­afli, jarð­varma og vindafli. Öflug mat­væla­vinnsla til útflutn­ings („stór­iðja“) gæti líka komi til skjal­anna, einkum í ylrækt. Óvissu­þættir til lang­frama eru þó aug­ljós­ir: Lokun ein­hverra málm- og kís­il­iðju­vera og árang­urs­rík djúp­borun í háhita­svæðum sem getur marg­faldað afl sér­hverrar bor­holu.

Hvernig sem fer er ljóst að raf­orka til útflutn­ings um sæstreng (500 – 1.000 MW) er fjarri lagi. Mikil sam­staða er um að hægt verði farið í orku­vinnslu og ekki aflað meiri raf­orku nema til starf­semi sem fellur að sjálf­bærni og áætl­unum á borð við Ramma­á­ætlun (eins og hún verður eftir ein­hver ár). Brýnt er að auð­linda­á­kvæði verði tekið upp í stjórn­ar­skrána og upp­bygg­ing í orku­geir­anum miðuð við inn­lenda notkun raf­orku.

Staðan í orku­málum ESB

ESB keppir ötul­lega að því að ná ásætt­an­legum lofts­lags­mark­miðum og auka öryggi raf­orku­mála á meg­in­land­inu. M.a. þess vegna er til orðið sam­tengt raf­orku­flutn­ings­net í stórum hluta álf­unn­ar. Það byggir á svoköll­uðum frjálsum við­skiptum á grunni ríkj­andi hag­kerf­is, kap­ít­al­ism­ans. Um orku­sölu er samið á við­skipta­grunni, örugg­lega með hagnað í huga. Land teng­ist inn á netið að eigin ákvörð­un, metur orku aflögu til sölu og ákveð­ur, ef svo ber til, að auka við fram­leiðsl­una, land­inu í hag. Þetta hefur áhrif á raf­orku­verð heima fyr­ir; oft til hækk­unar en líka til lækk­un­ar; allt eftir meg­in­eðli orku­fram­leiðslu og orku­þörf hvers lands. Raf­orkan streymir enda í gagn­stæðar átt­ir!

Við­skipti með orku sem vöru milli landa getur valdið deilum milli þeirra eða að samn­ingar séu ýmist brotnir eða telj­ast óeðli­legir með ein­hverjum hætti. Stofn­un­inni ACER, sem er sam­starfs­stofnun nærri 30 inn­lendra eft­ir­lits­stofn­ana, er ætlað að hafa eft­ir­lit með raf­orku­flutn­ingum og raf­orku­sölu eins og slíkt ger­ist hverju sinni sam­kvæmt ákvörðun tveggja eða fleiri landa. Hún er ekki yfir­þjóð­leg valda­stofnun sem getur skipað fyrir um orku­sölu (magn, nýjar línur eða fleiri orku­ver). En úrskurðir hennar eru end­an­legir frammi fyrir deilu­að­il­um, rétt eins og við þekkjum um fleiri evr­ópskar stofn­an­ir.

Hollt er að horfa á raun­veru­leik­ann í þessum efn­um. Hvergi hefur mér tek­ist að finna dæmi um að ríki sé birtur úrskurður um að það skuli bæta við raf­orku til útflutn­ings, leggja nýjar háspennu­línur að landa­mærum eða leggja raf­streng í sjó. Ekki hafa Danir og Kýp­ur­búar orðið fyrir því með sitt vinda­fl, ekki Svíar með sína sölu yfir til Finn­lands, Ung­verjar með mik­inn lág­hita eða Rúm­enar með veru­legt vatns­afl. Auð­velt er að halda fram fölskum orðum um yfir­þjóð­legt vald ACER en sýna aldrei fram á dæmi þess að það hafi leitt til vald­boða sem ríki neyð­ist til að hlíta. Vissu­lega gæti stofn­unin t.d. kraf­ist við­bót­arafls í virka flutn­ings­línu yfir landa­mæri ef samn­ingar full­valda ríkja kveða á um orku­magn sem eitt ríkið stendur ekki við. En það er ekki merki um yfir­þjóð­legt ofur­vald heldur virkt eft­ir­lit með að milli­ríkja­samn­ingar um raf­orku­flutn­ing og sölu séu haldn­ir, þ. e. orku­sölu­samn­ingar sem eiga að gilda um þær flutn­ings­línur sem þegar eru fyrir hendi. Komi til þess að ESB gefi út til­skip­anir um mið­stýrða orku­fram­leiðslu í 28 löndum þarf til þess nýja stjórn­mála­stöðu, sam­þykki allra land­anna um afsal hluta full­veldis og mikla breyt­ingu á ESB. Slíkur frá­leitur háttur á orku­fram­leiðslu tæki ekki til­lit til ólíkra aðstæðna í lönd­unum og þaðan af síður til efna­hags­á­stands í hverju landi.

Til­skipun um meiri orku­fram­leiðslu í löndum og auk­inn útflutn­ing færi þá langt fram úr þeim reglum að hvert land ræður yfir sínum auð­lindum í jörð (ol­íu, gasi, kol­um, málm­um, jarð­efnum og jarð­hita) og á yfir­borði (lausum jarð­lög­um, s.s. eft­ir­sóttum steypusandi og renn­andi vatn­i). Dæmi um þvinguð við­skipti með afurðir ein­hverra auð­linda af þessu tagi liggja ekki á lausu, and­stæð­ingum 3. orku­pakk­ans til umhugs­un­ar.

EES-­gerðir

Til­tekið ferli, sem hefst í Brus­sel, með aðkomu full­trúa ESB og EES-­ríkj­anna, endar venju­lega á inn­leið­ingu á til­skip­unum ESB í lög og reglu­gerðir EES-land­anna, ef um það semst og fyr­ir­varar gerðir þegar svo ber und­ir. Alloft þarf að aflétta stjórn­skipu­legum fyr­ir­vara með umfjöllun á þjóð­þingi EES-lands. Mun ekki rekja ferlið nánar hér, rúms­ins vegna. Snemma í ferl­inu er unnt að aðlaga til­skip­anir aðstæðum landa og vinna að

til­hliðr­un­um. Ísland hefur liðið fyrir eigið fámenni í mat­starf­inu í Brus­sel og oft haft náið sam­starf við Norð­menn til að auð­velda vinn­una. Sam­eig­in­lega EES-­nefndin er burða­rás­in. Í sumum til­vikum er unnt að fara fram á viða­miklar til­slak­anir eða und­an­þágur frá til­skip­unum en þá þarf sam­þykki allra 28 ESB-­ríkj­anna. Beiðni um slíkt „eftir á“ verður ólík­lega sam­þykkt.

Nú er verið að bæta við mann­afl­ann og efla EES-vinn­una í þessum efn­um. Ísland hefur tekið upp um það bil 15% af reglu­verki ESB í gegnum EES-­samn­ing­inn. Alkunna er að margt af því hefur verið til mik­ils gagns fyrir sam­fé­lag­ið, t.d. marg­vís­leg rétt­inda­mál, sam­starf í mennta­málum og vís­indum og hvað útflutn­ing varð­ar. Veru­legur meiri­hluta­stuðn­ingur er við sam­starf í sam­ræmi við EES-­samn­ing­inn.

Þriðji orku­pakk­inn er tíu ára. Nokkrar til­skip­anir sem mynda pakk­ann gagn­vart EES fjalla um raf­orku­eft­ir­lit. ESA (eft­ir­lits­stofnun EFTA) kemur þar í stað ACER (og vinnur náið með henn­i), ásamt auk­inni neyt­enda­vernd og gegn­sæi á raf­orku­mark­aði. Pakk­inn í heild gildir um þá um orku­flutn­inga yfir landa­mæri sem fyrir eru og um það sem að samn­ingum ríkja lýtur og auð­vitað um við­bótar orku­flutn­inga sem ríki ákveða sjálf á hverjum tíma.

EES-­gerðir reyna alloft á stjórn­skip­un­ina, þ.e. valda mati á fram­sali rík­is­valds. Jafnan hefur verið metið svo að fram­salið sé lít­il­vægt eða ekk­ert og þar með ásætt­an­legt. Þetta er vilj­andi eða óvilj­andi sagt vera and­stætt full­veldi, sjálfs­á­kvörð­un­ar­rétti, sjálf­stæði eða sjálf­ræði. Allt eru þetta hug­tök sem hafa til­tekna merk­ingu, jafn­vel umdeilda, í þjóð­ar­rétti, og oft notuð án þekk­ingar á inn­tak­inu. Hvað sem því líður er rétt að við­hafa almennt varúð á upp­tökum EES-­gerða og koma ákvæði um fram­sal rík­is­valds og/eða full­veldis í stjórn­ar­skrá. Árið 2013, í stjórn­ar­tíð Sig­mundar Dav­íðs, Fram­sóknar og Sjálf­stæð­is­flokks, þegar helsta tæki­færi til und­an­þága frá 3. orku­pakk­anum gafst, var ekk­ert að gert.

Ísland og 3. orku­pakk­inn

Stjórn­ar­flokk­arnir hafa ekki tekið við inn­leið­ingu 3. orku­pakk­ans með flýti eða létt­úð. Unnið þétt að und­ir­bún­ingi og fengið a.m.k. 5 lög­fræði­á­lit um stjórn­skipu­legan fyr­ir­vara og þýð­ingu eða afleið­ingar af inn­leið­ingu pakk­ans. Flest eru álit­in, í örstuttu máli, jákvæð og langt í frá talið að Ísland missi völd yfir orku­lindum sín­um. Eitt álit gengur lengst, þ.e. telur að best fari á sem skýrustum fyr­ir­vara. Rík­is­stjórnin vinnur m.a. eftir álit­inu með því að lög­festa sam­þykki Alþingis fyrir teng­ingu með raf­streng við umheim­inn. Hvorki ESA né ESB getur þvingað fram gerð og lagn­ingu sæstrengs eða lagn­ingu raf­lína frá nýjum virkj­unum eða eldri virkj­unum sem allt í einu myndu fram­leiða orku á lausu af því t.d. álver lok­ar. Hvergi í reglu­gerð um ACER stendur neitt í þessa veru og þarf vel pælda útúr­snún­inga til þess að láta líta svo út að ESB hafi vald til það skikka Ísland til að selja 1.000 MW til meg­in­lands­ins. Samn­ingar um sæstreng yrðu ávallt unnir á almennum for­sendum EES-­samn­ings­ins, ekki 3. orku­pakk­ans.

Fyr­ir­var­inn er þessi í hnot­skurn: Sæstrengur er á for­ræði þjóð­ar­innar sjálfrar og orka til hans sömu­leið­is. Hún er ekki til núna og verður ekki fram­leidd nema fyrir liggi áætl­anir og sam­þykki stjórn­valds­stofn­ana. Dreifi­kerfi orku í við­kom­andi sæstreng er líka á for­ræði þjóð­ar­inn­ar, eða með öðrum orðum á valdi Alþing­is, í öllum til­vik­um. Úrskurði ESA á næstu árum, sem er afar ólík­legt, að fyr­ir­var­inn gangi ekki upp, verðum við að mæta því með rökum og vörn­um.

Án sæstrengs veldur 3. orku­pakk­inn því að raf­orku­eft­ir­lit Orku­stofn­unar verður skilið frá henni. Ný eft­ir­lits­stofnun lítur þá til með við­skiptum inn­an­lands með raf­orku en ekki til útlanda, fylgir evr­ópskum neyt­enda­reglum og veldur auknu gegn­sæi á þessum sama mark­aði. Verið er að auka sjálf­stæði eft­ir­lits­stofn­unar með orku­sölu. Orku­stofnun að öðru leyti breyt­ist ekki og sú stað­hæf­ing að „verið sé að veita ESB vald yfir Orku­stofn­un“ er öfug­mæli. Orku­verð hreyf­ist auð­vitað ekki því teng­ing­una við meg­in­landið vant­ar. Heim­ili Alþingi ein­hvern tíma gerð og lagn­ingu sæstrengs gildir eft­ir­lit ESA/ACER með orku­sölu um hann og einnig, eftir sem áður, eft­ir­lit með inn­lendum við­skiptum með raf­orku.

Sæstrengurinn frá Íslandi er mjög flókin tækni­leg fram­kvæmd en mögu­leg. Hann er miklu áhættu­sam­ari og dýr­ari en línur sem hafa verið lagðir í Norð­ur­sjó­inn eða Eystra­salt­ið. Liggur m.a. niður land­grunns­hall­ann, þar sem skriðu­föll eru all­tíð, og á allt að 1.000-1.500 m dýpi, nærri 1.200 km leið, Ég hef hitt full­trúa breska fyr­ir­tæk­is­ins Atl­antic Super Conn­ect­ion og tel að vinnan hafi alla tíð verið fremur lág­stemmd fýsi­leika­könn­un. Hún hófst að frum­kvæði rík­is­stjórna Sig­mundar Dav­íðs Gunn­laugs­sonar og David Camer­ons. Fyr­ir­vari Sig­mundar Dav­íðs sner­ist þá um orku­verðið eitt en ekki yfir­þjóð­leg völd ACER og glötuð orku­yfi­ráð Íslend­inga. Hann vissi þá betur en svo og veit enn! Sæstreng­ur­inn er hrein hagn­að­ar­drifin hug­mynd einka­fyr­ir­tækis sem fær stuðn­ing frá breska rík­inu ef það getur fjár­magnað sæstreng að hluta. Orkan full­nægir smá­broti af orku­þörf Stóra-Bret­lands. Auð­vitað gæti salan skipt okkur máli, ef við fengjum hag­stætt verð fyrir ork­una, en bæði hækkað raf­orku­verð og útvegun orku til að selja hent­aði okkur alls ekki. Nú hefur fýsi­leika­könnun sæstrengs (ICE-L­ink) verið hætt og könn­un­ar­verk­efnið aft­ur­kallað að skipun íslensku rík­is­stjórn­ar­inn­ar.

Munum líka að svo kann að fara að Bretar standi utan ESB. Samn­ingar um sæstreng  væru þá tví­hliða gjörn­ingur full­valda ríkja án virks, marg­þjóð­legs eft­ir­lits­að­ila en undir gerð­ar­dómi ef deilur yrðu uppi.

Að lokum

Ég tel mik­il­vægt að sem flestir sjái í gegnum mála­til­búnað og rang­færslur helstu tals­manna gegn 3. orku­pakk­an­um. Orku­auð­lindir okkar eru ekki í hættu. Þær geta orðið það, en þá af öðrum, nú óþekkt­um, orsök­um. Afgreiðsla rík­is­stjórn­ar­innar jafn­gildir ekki útsölu­til­boði á raf­orku, heldur ábyrgri afgreiðslu EES-­gerðar sem varðar okkur miklu um eðli­leg sam­skipti við umheim­inn. Hér á landi er ekki meiri­hluta­vilji fyrir upp­sögn EES-­samn­ings­ins eða umsókn um aðild að ESB. Við getum lag­fært inn­viði, bætt lífs­kjör fjöld­ans, aukið félags­legt rétt­læti og jafn­rétti innan ríkj­andi hag­kerf­is, með víð­tækri sam­stöðu ólíkra afla. Kerfið tryggir allt slíkt ekki til lang­frama né leysum við lofts­lags­vand­ann og umhverf­is­mál nema með nýju sjálf­bæru hag­kerfi sem byggir sam­stöðu, jafn­rétti og mann­úð. En bar­áttan fyrir því öllu saman er annað og flókn­ara mál.

Höf­undur er þing­maður VG.