Hug­myndin um að Ísland skuli vera sjálf­stætt ríki gagn­vart erlendum öflum er rót­gróin í sam­fé­lags- og stjórn­mála­um­ræðu hér á landi. Sú hug­mynd er ein af þeim fáu sem er raun­veru­lega sett í fram í áróð­urs­formi af stjórn­völdum og nýtur þverpóli­tísks sam­þykk­is. Flestir þekkja hin fleygu orð „vér mót­mælum all­ir“ og kann­ast við verk Gunn­laugs Blön­dal af fund­inum dramat­íska 1851. Fáir virð­ast til­búnir að gagn­rýna þessa hug­mynd opin­ber­lega eða spyrja hvort það sé í raun og veru skyn­sam­legt að vera rúm­lega 300.000 manna þjóð að reka eins ein­angrað ríki og við mögu­lega get­um. Hvers vegna er hug­myndin um að Ísland þurfi að remb­ast við að vera algjör­lega sjálf­stætt enn í umræð­unni 75 árum eftir að lýð­veldið Ísland var stofn­að?

Það liggur ber­lega í augum uppi hvaðan þessi sjálf­stæð­is­árátta Íslend­inga kem­ur. Þann 17. júní 1944 var fyrsta stjórn­ar­skrá lýð­veld­is­ins Íslands sam­þykkt sem færði lög­gjaf­ar- og fram­kvæmd­ar­vald frá dönsku krún­unni í hendur hins íslenska for­seta. Hug­myndin um full­kom­lega sjálf­stætt Ísland sem hina sönnu birt­ing­ar­mynd íslensku þjóð­ar­innar kom til vegna þess að við vorum alls ekki sjálf­stæð og töldum hag okkar betur borgið ef rík­is­valdið væri að öllu leyti stað­sett hérna á sker­inu. Alls ekki galin hug­mynd í upp­hafi 20. ald­ar. En aðstæður eru að öllu leyti breyttar núna á hinu herr­ans ári 2019 þegar alþjóða­sam­starf, frjáls við­skipti milli þjóða og frjálsir fólks­flutn­ingar eru horn­steinar hag­kerfa þeirra ríkja sem við viljum helst bera okkur saman við. 

Ef stjórn­skipan Íslands er borin saman við nálæg ríki er ljóst að Ísland er raun­veru­lega tölu­vert „sjálf­stæð­ara“ en gengur og ger­ist. Stjórn­ar­skráin okkar hefur engin ákvæði að geyma um fram­sal rík­is­valds til alþjóða­stofn­ana þrátt fyrir að ein­hver þeirra hafi verið svo túlkuð að þau leyfi slíkt vegna EES-­samn­ings­ins. Þetta ein­kenni íslenskrar stjórn­skip­unar má rekja til stofn­unar lýð­veld­is­ins þegar fyrsta stjórn­ar­skráin var rissuð upp með það eina mark­mið að koma æðsta vald­inu, þá kon­ungs­vald­inu, í hendur hins íslenska for­seta. Þá var ætl­unin að breyta stjórn­ar­skránni seinna enda bygg­ist hún að miklu leyti á grunni frá 1874. Ef við lítum til Evr­ópu eru flest ríki þar ann­að­hvort með­limir í Evr­ópu­sam­band­inu, sem gerir þau sjálf­virkt minna „sjálf­stæð“ skv. skil­grein­ingu íslenskra sjálf­stæð­is­sinna, eða sitja við hlið Íslands í EES. Hin eina und­an­tekn­ing á þessu er Sviss sem hefur tölu­vert frábrugðna stjórn­skipan sem bygg­ist að miklu leyti á ríkri hefð fyrir þjóð­ar­at­kvæða­greiðsl­um. Ef við horfum til Banda­ríkj­anna sjáum við marglaga stjórn­kerfi með alrík­is­stjórn­ina efst og 51 ríki sem myndu ekki telj­ast „sjálf­stæð“ ef við notum mæli­kvarð­ann sem hér­lendir sjálf­stæð­is­sinnar vilja miða við. Verður hér að telja ríki á borð við San Mar­ino, Vatíkanið og Banda­ríkin (sem eitt risa­stórt ríki) algjör­lega ósam­bæri­leg við Ísland og þær vanga­veltur sem hér eru uppi.

Þannig mætti segja að sjálf­stæð­is­sinnum Íslands hafi tek­ist nokkuð vel að við­halda þessu sjálf­stæði sem við þráum öll svo heitt, að und­an­skildum hern­að­ar­um­svifum NATO, en þau virð­ist ekki skipta sjálf­stæð­is­sinn­ana svo miklu máli. Hver er þá fram­tíð sjálf­stæðs Íslands? Fleiri nýir ostar frá MS? Fleiri teg­undir mar­iner­ingar fyrir SS-kóti­lett­urn­ar? 

Nú eru uppi háværar raddir sem gagn­rýna allt það sem við kemur Evr­ópu­sam­vinnu. Dæmi um það er hin sterka and­staða við þriðja orku­pakk­ann og annað við­brögð þing­flokks Sjálf­stæð­is­flokks­ins, Jóns Stein­ars Gunn­laugs­sonar o.fl. við dómi Mann­rétt­inda­dóm­stóls Evr­ópu í máli Guð­mundar Andra Ást­ráðs­son­ar. Þar voru uppi raddir um að hætta í MDE sem hefur verið einn helsti drif­kraftur fyrir rétt­ar­bótum á Íslandi síðan við fengum aðild að hon­um, eins og Ragnar Aðal­steins­son benti rétti­lega á í Kast­ljós­þætti þar sem Jón Steinar Gunn­laugs­son viðr­aði hug­myndir sínar um að ein­angra okkur frekar frá erlendum öfl­um. Við­brögð Jóns Stein­ars við dómi MDE voru áhuga­verð fyrir þær sakir að í stað þess að taka dóm­inn til efn­is­legrar grein­ingar benti hann þess í stað á að hér væri erlent afl að vasast í skipan íslenskra dóm­stóla og þetta taldi hann hinn mesta harm­leik. Við­brögð sem þessi und­ir­strika hve ein­kenni­leg þessi kenni­setn­ing um algjört sjálf­stæði getur reynst í raun­heim­um. Sig­ríður Á. And­er­sen tekur per­sónu­lega ákvörðun sem hand­hafi íslensks rík­is­valds og brýtur lög við skipan dóm­ara með því að fara á svig við mat hæfn­is­nefndar (Hrd. 519/2017). Mann­rétt­inda­dóm­stóll Evr­ópu bendir á að þarna sé stór­lega vegið að rétt­ar­rík­inu þegar per­sónu­legt gild­is­mat einnar mann­eskju um hvað henni þyki rétt­lát eða per­sónu­lega hag­stæð nið­ur­staða í hæfn­is­mati vegur þyngra en lög um skipan dóm­stóla. Við­brögð sjálf­stæð­is­manna eins og Jóns eru þá þau að gráta krókó­díla­tárum yfir því að full­veldi Íslands sitji í gapa­stokki og að dómar eins og þessir séu til þess fallnir að tefla sjálf­stæði Íslands í stór­hættu. Sjálf­stæði hverra? Jón hefur aug­ljós­lega engar sér­stakar áhyggjur af sjálf­stæði íslenskra dóm­stóla svo lengi sem Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn heldur áfram að skipa þá. 

Einnig er vert að minn­ast þess að lang­flestar þær eft­ir­lits­stofn­anir og dóm­stólar sem sjálf­stæð­is­sinnar ótt­ast svo mjög og kalla „er­lend öfl“ eru stofn­anir þar sem fjöl­mörg ríki taka ákvarð­anir í sam­ein­ingu. Íslenski full­trú­inn hefur t.d. jafn mikið vægi og marg­falt fjöl­menn­ari ríki við ákvörð­un­ar­töku í Mann­rétt­inda­dóm­stól Evr­ópu. Ein und­an­tekn­ing frá þessu er að Ísland á lít­inn sem engan þátt í ákvarð­ana­tökum Evr­ópu­sam­bands­ins þrátt fyrir þau miklu áhrif sem þær hafa á íslenska lög­sögu í gegnum EES-­samn­ing­inn. Þessa vald­þurrð má rekja til sjálf­stæð­is­áráttu okkar en til þess að fá að taka þátt í ákvarð­ana­töku ESB þyrftum við fyrst að ganga í ESB, en þá værum við auð­vitað að afsala valdi til „er­lendra aðila“ í augum sjálf­stæð­is­sinna.

Þá má alltaf velta því fyrir sér hvaða hags­munum hug­mynda­fræði sem þessi þjónar best? Hags­munum þeirra sem hafa mest völd og þeirra sem hagn­ast á því að lög­gjaf­ar­vald sé á höndum sem fæstra og að sér­fræð­ingar séu sem fæstir og starfi helst hjá þeim örfáu fyr­ir­tækjum sem regl­urnar eigi taka til. 

Og hvaða erindi á hug­myndin um ræki­lega sjálf­stætt Ísland í dag? Margir myndu segja að hún ætti meira erindi en nokkru sinni fyrr, nú þurfi virki­lega að girða fyrir landa­mærin og hleypa engum líf­verum inn, hvorki lif­andi né dauð­um. Enn fremur rímar þessi rót­gróna hug­mynd vel við þann áróður öfga­þjóð­ern­is­sinna, popúlista og ras­ista sem hasla sér völl víðs vegar um Evr­ópu með því að ala á andúð á inn­flytj­endum o.þ.h. Tel ég því lík­legt að flokkar sem hafa verið hvað hávær­astir í gagn­rýni á Evr­ópu­sam­vinnu síð­ustu árin (Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn, Mið­flokk­ur­inn, Fram­sókn og Flokkur fólks­ins) muni nýta sér nákvæm­lega þessa hug­mynd til frek­ari ein­angr­unar Íslands með harð­ari og enn ómann­úð­legri stefnu í inn­flytj­enda­málum en við höfum nú þeg­ar. Ísland hef­ur, að mínu mati, aldrei verið sér­stak­lega sam­heldið land nema þá nokkra klukku­tíma fyrir og eftir lands­leiki. Lit­ast þessi skoðun ef til vill af því að ég var 10 ára þegar bús­á­halda­bylt­ingin reið yfir. Sá stjórn­málafarsi sem hefur staðið yfir á Íslandi síðan þá hefur ein­kennst af mörgum litlum flokkum og sundr­ungu meðal þeirra stærri. Hið eina stöðuga afl hefur verið Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn og jafn­vel hann hefur rýrnað all­veru­lega síð­ast­liðið sum­ar. Alþjóða­stjórn­mál eru ein­kenni­leg hvort sem litið er til sjón­varps­for­set­ans í Banda­ríkj­unum eða Boris John­son í Bret­landi sem sagði eitt sinn lík­legra að hann myndi end­ur­holdg­ast sem ólífa en að hann yrði for­sæt­is­ráð­herra Breta. Frasar eins og „Make Amer­ica great aga­in“ í Banda­ríkj­unum og „We want our country back“ í Bret­landi hafa reynst góð leið til að raka saman atkvæðum og því eru slag­orð á borð við „Ís­land fyrir Íslend­inga“ og „Fyrir sjálf­stætt Ísland“ eitt­hvað sem Mið­flokk­ur­inn og aðrir popúlistar ættu auð­veld­lega að geta hrópað eftir allt það sjálf­stæð­is­tal sem berg­málað hefur í íslenskum stjórn­málum í 100 ár.

Sömu spurn­inga má einnig spyrja um íslensku krón­una sem virkar eins og stjórn­laus fleki sem þjóðin stendur dauð­hrædd á án þess að hafa hug­mynd um hvert stefn­ir. Allt í þágu fjár­sterkra útflutn­ings­fyr­ir­tækja sem þekkja sveifl­urnar og kunna að forða gjald­eyr­inum sínum þegar nið­ur­sveifla er í vænd­um. Krónan er dýr í rekstri og ein­fald­lega fárán­legur remb­ingur að halda í hana í stað þess að leita stuðn­ings sterkara hag­kerfis eins og býðst okkur í Evr­ópu. Þar er eins og ann­ars staðar í íslensku stjórn­ar­fari ríg­haldið í ein­hvers­konar gam­alt stolt um að við getum vel staðið á eigin fótum og rekið tröllauknar stofn­anir sem sjá um gjald­eyr­inn í stað þess að nýta hið evr­ópska hag­kerfi sem við eigum svo greiðan aðgang að og nota eigin fjár­muni í skyn­sam­legri ráð­staf­an­ir, eins og aðgerðir sem miða að því að lækka vöru­verð á Íslandi sem er hærra en þekk­ist í nokkru öðru landi í Evr­ópu.

Þessi hug­vekja er ekki rituð í þeim til­gangi að fræða les­endur um sögu, hag­fræði eða lög­fræði enda er und­ir­rit­aður ekki sér­fræð­ingur í neinu því sem var snert á hér að ofan eins og glöggir sjá. Öllu heldur var ætl­unin að varpa fram þeirri spurn­ingu hvort sá ein­beitti vilji þeirra sem stjórna land­inu til að halda valda­sprotum og eft­ir­liti með vald­höfum algjör­lega inn­an­lands þjóni raun­veru­legum hags­munum borg­ara lands­ins. Eða er þessi sjálf­stæð­is­árátta bara hula sem þau fáu nýta sér til að halda vald­inu yfir okkur hinum án þess að þurfa að sæta eft­ir­lit­i? 

Ég tel Íslend­inga, sér­stak­lega þá ungu, lang­þreytta á þessu leik­riti. Við viljum minna íslenskt og meira útlenskt, alls stað­ar.