Lýð­ræðis­vit­und okkar Íslend­inga þroskast hægt og bít­andi sem er vel. Hrunið fyrir tíu árum og þján­ingar af völdum þess, breytti hug­ar­fari okkar þegn­anna og jók glögg­skyggn­i á stjórn­mál­in. Við máttum greiða fyrir mis­tök ­stjórn­mála, -og fjár­mála­stéttar án þess að eiga þar nokkra sök aðra en að stöðva ekki brjál­æðið í fæð­ingu. En við lærðum dýr­mæta lexíu sem felst í að lesa milli lín­anna og treysta ekki stjórn­mála­mönn­um. Því án mis­beit­ingar hins lýð­ræð­is­lega valds okkar hefðu loft­fim­leika­menn við­skipt­anna aldrei fengið bank­anna okkar gef­ins eða því sem næst. Nú brýtur á sam­eig­in­legri rétt­læt­is­vit­und þjóðar og umræðan vitnar um þroskaðri lýð­ræðis­vit­und okkar allra.

En hvaða lær­dóm hefur stjórn­mála­stéttin dregið af eigin mis­tökum hruns­ins, fólkið sem í flestum til­vikum þurfti eng­ar ­búsifjar að bera þrátt fyrir þunga sök?

Meirihluti Alþing­is, lög­gjafa­sam­komu þjóð­ar, virð­ist ætla gegn vilja umbjóð­enda sinna, meiri­hluta þegna. Þjóð­fé­lags umræðan bendir til að almenn­ingur vilji ítar­legri upp­lýs­ing­ar, umræðu og þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu um þetta mál og hafni hroð­virkn­is­legum þrýst­ing O3 ­gegnum þing­ið. Umræða okkar þegn­anna, þvert á flokka, er sterk og afger­andi vís­bend­ing um að við höfnum frek­ari sér­hags­munapóli­tík á okkar kostnað en á milli lína umræð­unnar má lesa gam­al­kunnug stef lituð sér­hags­muna­hyggju sem okkur hugn­ast ekki. Í máli O3 kemur einnig ­mál­efna­fá­tækt­ og ærandi þögn stjórn­ar­and­stöðu á óvart, og þó, lýð­ræði okkar hefur lengi staðið veikum fót­um, nokkuð sem ­Rann­sókn­ar­skýrsla Al­þingis (RNA) op­in­ber­aði eftir hrun.

Um Íslenska stjórn­mála­menn­ingu:

Rann­sókn­ar­nefnd Alþingis (2010, 8.bindi, bls. 179) II. 5

„.....Eitt ein­kenni hennar (stjórn­mála­menn­ing­ar­inn­ar) er að for­ingjar eða odd­vitar flokk­anna leika lyk­il­hlut­verk en hinn almenni þing­maður er atkvæða­lít­ill. Um það segir íslenskur stjórn­mála­maður með langan feril úr póli­tík­inni: -„Auð­vitað er það svo að flokks­ræðið nán­ast í öllum stjórn­mála­flokk­unum hefur þró­ast í ofur­vald for­ingj­ans og klíkunn­ar. Þess vegna er lýð­ræðið okkar svona brot­hætt og veikt og ég velti því fyrir mér hvort í raun­inni þurfi ekki að stíga mörg sterk skref vegna þess­arar reynslu til að tryggja sterk­ari stjórn­mála­menn og minna for­ingjaræð­i.“- Stjórn­mála­menn draga hins vegar ávallt dám af þeirri stjórn­mála­menn­ingu sem þeir lifa og hrær­ast í. Séu stjórnsið­irnir slæmir og stjórn­kerfið veikt geta sterkir stjórn­mála­menn verið vara­sam­ir. Í for­ingjaræði verður hlutur lög­gjaf­ar­þings­ins einkum að afgreiða mál sem und­ir­búin hafa verið í litlum hópi lyk­il­manna. Þannig gegnir þingið form­legu lög­gjaf­ar­hlut­verki sínu, en bæði umræðu­hlut­verkið og eft­ir­lits­hlut­verkið eru van­rækt.“

Síðan segir í skýrslu RNA á bls.180 ­Rann­sókn­ar­nefnd Alþingis (2010, 8. bindi, bls. 180)

„Mikið ráð­herraræði eykur lík­urnar á ger­ræð­is­legum ákvörð­unum sem efla vald við­kom­andi stjórn­mála­manns. Þetta helst gjarnan í hendur við þrönga sýn á lýð­ræðið sem felst í því að stjórn­mála­menn beri verk sín reglu­lega undir dóm kjós­enda og þess á milli eigi þeir að hafa frjálsar hendur um það hvernig þeir fara með völd sín, svo lengi sem þeir halda sig innan ramma lag­anna. Þetta er afar þröng sýn á lýð­ræð­is­legt lög­mæti stjórn­ar­hátta. Það er mik­il­vægur hluti af lýð­ræð­is­legum stjórn­ar­háttum að haga ákvörð­unum stjórn­valda jafnan þannig að þær stand­ist skoðun og séu teknar í sæmi­legri sátt við þá sem málið varð­ar. Frá því sjón­ar­miði séð krefj­ast lýð­ræð­is­legir stjórn­ar­hættir þess að mál séu fag­lega und­ir­bú­in, ígrunduð og vel kynnt, en ekki bara að verk stjórn­mála­manna séu lögð í dóm kjós­enda í lok kjör­tíma­bils.“

Álykt­anir og lær­dóm­ar: 

Rann­sókn­ar­skýrsla Alþingis (2010, 8. bindi, bls. 184)

„Ís­lensk stjórn­mála­menn­ing er van­þroskuð og ein­kenn­ist af miklu valdi ráð­herra og odd­vita stjórn­ar­flokk­anna. Þingið rækir illa umræðu­hlut­verk sitt vegna ofurá­herslu á kapp­ræðu þar sem þekk­ing og rök­ræður víkja fyrir hern­að­ar­list og valda­klækj­um. Þingið er líka illa í stakk búið til þess að rækja eft­ir­lits­hlut­verk sitt, meðal ann­ars vegna ofríkis meiri­hlut­ans og fram­kvæmd­ar­valds­ins, sem og skorts á fag­legu bak­landi fyrir þing­ið. Skortur á fag­mennsku og van­trú á fræði­legum rök­semdum er mein í íslenskum stjórn­mál­um. And­vara­leysi hefur verið ríkj­andi gagn­vart því hvernig vald í krafti auðs hefur safn­ast á fárra hendur og ógnað lýð­ræð­is­legum stjórn­ar­hátt­u­m.“

Lær­dóm­ar: 

Rann­sókn­ar­nefnd Alþingis (2010, 8. bindi, bls. 184):

„Leita þarf leiða til þess að styrkja sið­ferð­is­vit­und stjórn­mála­manna og auka virð­ingu þeirra fyrir góðum stjórn­sið­um. Í því skyni þyrftu þing­menn meðal ann­ars að setja sér siða­reglur og skýra þar með fyrir sjálfum sér og almenn­ingi hvernig þeir skilja meg­in­skyldur sínar og ábyrgð.“

„Draga þarf úr ráð­herraræði og styrkja eft­ir­lits­hlut­verk Alþing­is.“

„Taka þarf stjórn­ar­skrána til skipu­legrar end­ur­skoð­unar í því skyni að treysta grund­vall­ar­at­riði lýð­ræð­is­sam­fé­lags­ins og skýra betur meg­in­skyld­ur, ábyrgð og hlut­verk vald­hafa.”

Hvaða hætta stafar af veiku lýð­ræði okkar þegar litið er til­ O3?

Þegar fram­an­greind til­vitnun í RNA, frá 2010 er les­in, er nán­ast eins og stjórn­mála­stéttin hafi á engan hátt bætt ráð sitt, hug­ar­far og verk­lag frá hruni. Það er eins og þeir sem sækj­ast til valda í umboði okkar þegn­anna láti skoð­anir og hags­muni okkar litlu sem engu varða og fari sínu fram milli kosn­inga óháð tíð­ar­anda, umræðu og skoð­ana­skipta almenn­ings. Ein­hverjar und­an­tekn­ing­ar, meðal stjórn­mála­manna, eru á þessu hátt­erni en of fáar, því mið­ur. Til hvers sæk­ist fólk til valda í okkar umboði ef ætl­unin er ekki að virða lýð­ræðið og skoð­anir okkar í anda stjórn­skip­unar Íslands? Hvað er lýð­ræði í augum umboðs­manna valds­ins? 

Í skoð­ana­könn­un Gallup, frá 7-20. feb. 2019, um traust þjóðar til þings, kemur fram að við þegn­arnir berum ein­ungis 18% traust til Alþingis og hrynur það milli ára sem er ein­ungis lægra til Reykja­vík­ur­borgar sem rekur lest­ina meðal stofn­ana þjóð­fé­lags­ins sem minnst trausts njóta, eða 16%. Fáum þarf að koma það á óvart. Ef 18% traust okkar til Alþingis nær ein­hverra hluta vegna ekki athygli umboðs­manna okkar þá er rétt að árétta að það stafar af slæ­legri frammi­stöðu ykk­ar, kæru þing­menn og ráð­herr­ar.

Skoðum fleiri fleti á þessu marg­slungna máli.

Fari svo óheppi­lega að O3 verði að lögum frá Alþingi í óþökk okkar þegn­anna, yrði það að öllum lík­indum olía á bál­köst ESB aðskiln­að­ar­sinna og hugs­an­legt upp­haf að úrsögn Íslands úr EES samn­ingnum sem yrði mun stærra, nei­kvæð­ara og afdrifa­rík­ara mál en hægt er að gera grein fyrir hér. Ég er ekki viss um að ­flutn­ings, -og ­stuðn­ings­menn O3 í rík­is­stjórn og stjórn­ar­and­stöðu átti sig á þeirri p­and­óru­öskju ­sem þeir fikta nú við, með­vitað eða ómeð­vit­að? Eða er þeim e.t.v. sama? Úrsögn Íslands frá EES samn­ingnum yrði Íslenskri þjóð lýð­ræð­is­legt áfall;

póli­tísk, rétt­ar­fars­leg og við­skipta­leg aft­ur­för um ára­tugi. Enn og aft­ur, þögn flokka í stjórn­ar­and­stöðu er veru­legt áhyggju­efni í þessu sam­hengi?

Ein af spurn­ingum fárán­leik­ans í þessu O3 ­máli er:

Hvernig hvarflar það, að stjórn­mála­flokkum í vest­rænu lýð­ræð­is­ríki, að svo mikið sem reyna, að fara gegn vilja umbjóð­enda sinna, þjóð­ar­innar í jafn mik­il­vægu máli? Und­ir­alda þjóðar gegn O3 er mjög þung um þessar mund­ir. Þetta mál er marg­slungið og krefst ítar­legrar umfjöll­un­ar, umræðu og umsagnar þegn­anna. Ég minni á lýð­ræðið í þessu sam­hengi og þann hug­ræna mátt að nýta hyggju­vit heillar þjóðar í atkvæða­greiðslu í stað fámenns hóps mis­vitra umboðs­manna valds­ins. Ákvörðun með fjöregg þjóð­ar­innar er mikil ábyrgð sem krefst skil­yrð­is­laus­s ­gegn­sæ­is í allri umræðu og hefur reynslan af fram­sali auð­linda sjávar og einka­væð­ingu bank­anna kennt okkur að stjórn­mála­stétt­inni er ekki treystandi, nokkuð sem skýrsla RNA ­stað­festi.

Mörgum spurn­ingum er ósvar­að?

Fyrir hvaða sér­hags­muni eru ákveðnir stjórn­mála­menn nú reiðu­búnir að fórna póli­tískum stöðum sínum og flokka sinna? Fari fram sem horfir á þessum tíma­punkti, að O3 verði keyrður gegn um Alþingi án upp­lýstrar umræðu og þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu mun Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn hætta á að glata meira af var­an­legu fylgi sínu og missa til fram­tíðar sögu­lega stöðu sína sem sterkasti flokk­ur­inn. Fram­sókn hættir á að þurrkast út og VG verður ekki svipur hjá sjón. Sér­hags­muna­blinda þess­ara flokka mun að öllu óbreyttu keyra þá fram af hengiflugi stjórn­mál­anna. Skaði okkar þegn­anna verður þó dýpri og alvar­legri. 

Við getum ekki sam­þykkt fram­sal orku­auð­lind­anna við núgild­andi stjórn­ar­skrá.

Með fram­sali orku­auð­lind­anna á ég við, að O3 mun verða upp­haf að einka­væð­ingu orkunnar hér á landi. Öll gögn benda til þess að sæstrengur sé á teikni­borð­inu sem myndi sprengja upp verð á orku heima fyrir ásamt því sem aðstand­endur sæstrengs­ins munu hafa fram­tíðar orku­við­skipti heillar þjóðar í hendi sér. Öll orka fram­leidd á Íslandi er græn orka sem mikil eft­ir­spurn er eftir innan ESB og selst því á hærri verði en orka fram­leidd með jarð­efn­um. Þessi aug­ljósi veru­leiki er hverjum hugs­andi manni hroll­vekj­andi. En til að vega og meta sem flesta kosti og galla, má telja það til kosta, að álbræðsl­urnar á Íslandi myndu loka þar sem þær hefðu ekki bol­magn til að keppa um hið mark­aðstengda raf­orku­verð og má merkja nú þegar að hróker­ingar íslenskra yfir­manna álrisanna eru byrj­að­ar. 

Það sem kæmi í staðin yrði stór­hækkað verð til heim­ila og atvinnu­lífs ásamt því sem alvar­leg­ast yrði; skefja­laus ásælni fjár­festa í orku­fyr­ir­tæki okkar og land­gæði. Sú ásælni, sem þegar er haf­in, myndi enda á þann veg að orku­fyr­ir­tækjum okkar yrði fljót­lega fleytt á mark­að, þó með þeim und­an­fara sem við þekkjum í sam­tíð og for­tíð, að ákveðin öfl röð­uðu sér fyrst á garð­ann. Þau öfl sem í lyk­il­að­stöðu yrðu, eru þau sömu og halda nú um annan end­ann á sæstrengn­um. Þetta eru póli­tískt rétt-tengdir við­skipta­menn, þeir sömu og keyra á sam­þykkt O3 frá Alþingi, en e.t.v. ekki að sama skapi hollir landi og þjóð í þessu til­tekna máli. Sér­hags­munir fárra geta oft farið með hags­munum fjöld­ans sem er þó ekki raunin í þessu máli. 

Hverjum hugs­andi manni hlýtur að vera ljóst, að í til­felli O3, á nú að nota Alþingi þjóð­ar­innar í arð­bærri við­skiptafléttu fámenns hóps við­skipta­manna. Linnu­laust valda­brölt sér­hags­muna­tengdra stjórn­mála­manna og flokkstengdra félaga þeirra varpar skugga og lam­andi and­rúms­lofti yfir þjóð og starfs­gleði þeirra sem í raun skapa verð­mæt­in. Þess­ari ban­vænu mis­notkun flokks­ræð­is­ins, innan lýð­ræð­is­ins, verður ein­fald­lega að linna til að skapa and­rými sköp­unar og fram­fara.

Er þan­þol kjós­enda og stuðn­ings­flokka O3 ­fyrir mis­notkun þings­ins enn fyrir hendi, tíu árum eftir hrun, eða erum við of blá­eygð til að lesa í flétt­una ­fyr­ir­fram? Í þessu efni er ekki úr vegi að leggja við hlustir við­var­anir and­stæð­inga O3 innan raða sjálf­stæð­is­manna sjálfra, sem hvað best þekkja til eðli og ásetn­ings manna úr eigin röð­um, sem þeir nú eru ósam­mála. 

Ég vara við þeim alvar­legum afleið­ingum fyrir þjóð sem snýr að EES samn­ingnum og raun­veru­legri hættu á úrsögn hans við þær ann­ar­legu aðstæður sem skap­ast eftir sam­þykkt O3 þegar við­skiptafléttan og ásælni í orku­auð­lind­irnar verður lýðnum ljós. Bál þjóð­ern­is­kenndar og ótta mun kynnt og loga sem aldrei fyrr og and­stæð­ingar EES samn­ings­ins og ein­angr­un­ar­sinnar myndu fitna eins og púk­inn á fjós­bit­an­um. Hætt er við að gagn­rýnin hugsun verði van­máttug og kafni undir trumbu­slætti vax­andi þjóð­ern­is­kenndar þeirra afla sem telja ein­angr­un­ar­stefnu best til þess fallin að verja auð­lind­irnar og smala atkvæðum heima fyr­ir. 

Við þurfum að leggja rækt við hugs­un­ina því hún er and­ans upp­spretta en valdið afsprengi efn­is­ins. 

Hið mik­il­væga verk­efni okkar núna er að rína í sann­leiks­skýrslu RNA ­sem er án vafa eitt af merki­legri bók­mennta­verkum Íslands­sög­unn­ar. Þó lestur hennar fái hárin til að rísa á höfðum við­kvæmra er þar allt satt og ekk­ert dregið und­an. Í þess­ari skýrslu má lesa og fræð­ast um öll þau mis­tök og mann­legan breysk­leika í for­tíð sem við erum nú vitni að í hring­leika­húsi stjórn­mála sam­tíð­ar. Ég minn­ist þess að hafa rætt við einn af ráð­herrum hrun­rík­i­s­tjórn­ar­innar eftir að skýrslan kom út 2010. Hann stað­festi við mig að allt sem þarna stæði um banka­menn­ina væri rétt en ekki um stjórn­mála­menn­ina. Það var ekki laust við að mér svelgd­ist á en þessi, ann­ars ágæti, maður trúði þessu og gerir senni­lega enn. Haldi menn áfram að afneita eigin ábyrgð í for­tíð munu mis­tökin end­ur­taka sig. Hrun­ið, til­urð þess og afleið­ing­ar, var skelfi­legt fyrir þjóð. Slíkar svipt­ingar kenndu okkur þó að aðgerða­leysi er okkur hættu­leg­ast. Við erum nú að reyna að end­ur­skapa sam­fé­lagið og stofn­anir þess og til þess þarf að virða reglur lýð­ræð­is­ins. Að öðrum kosti er allt unnið fyrir gíg.

Hvernig bætum við þjóð­fé­lag okk­ar?

Við bætum þjóð­fé­lagið ekki með vís­ind­unum og stjórn­málum ein­um. Vís­indin og stjórn­mál­in, eins mik­il­væg og þau eru fram­þró­un­inni, eru afsprengi þekk­ingar en hvorki upp­sprett­an, né lífið sjálft. Við getum samið allar skýrslur mann­heima og sett upp siða­nefndir og reglur á hverju götu­horni án þess að upp­ræta spill­ingu, en já, þessi upp­hafs­skref kunna að vera nauð­syn­leg okkar brotna sam­fé­lagi í mót­un. Þegar ég heyri eða les um fræði­menn eða stjórn­mála­menn sem afneita æðri veru­leika er ekki laust við að ég missi örlitla trú á getu manns­ins til að hugsa og þró­ast. Sam­hengi gang­verks­ins er nefni­lega ekki svo fátæk­lega ein­falt. Við þurfum að eiga and­legt sam­líf við sam­visku okkar og skynja hana sem dag­legan veru­leika ákvarð­ana okkar og hugs­ana. Skil­yrð­is­laus kær­leikur í garð hvers ann­ars er senni­lega hinn raun­veru­legi grund­völlur fyrir ræktun heil­brigðrar sam­visku. Menn eins og Con­fuci­us, Budd­ha og Jesus hafa þegar gert meira fyrir mann­kyn en vís­ind­in nokkurn tím­ann. Ein­stein var vís­inda­maður og einn af hugs­uðum sög­unn­ar. Hann sagði: „Við verðum að byrja í manns­hjart­anu í bland við sam­visk­una.- Æðri gildi sam­visk­unnar geta ein­ungis raun­gerst í óeig­in­gjarnri þjón­ustu fyrir mann­kyn." Og Jesú sagði: „Það sem þér gjörið einum af mínum minnstu bræðrum, það gjörið þér mér." 

Ég spyr mig ítrek­að; hvernig stendur á því að mönnum í stjórn­mál­um, full­trúum okkar þegn­anna, yfir­sjást jafn mik­il­væg hlut­verk lífs­ins, að elska náung­ann og virða eins og sjálfan sig? Því fáum við ekki and­rými til að þroska lýð­ræð­ið? Fégirndin sem slík kann stundum að vera drif­kraftur efna­hags­legra fram­fara en einnig oft á tíðum grimmur hús­bóndi að þjóna. Er það virki­lega raunin í þessu máli að sjálf­valdir aðil­ar, tíma­bundið kjörnir full­trúar valds­ins, ætli að fórna sálum sínum á alt­ari mamm­ons á kostnað heill og hags­muna þjóð­ar? Verði svo, er víst að það yrði þeim sömu ákaf­lega döpur hlut­skipti að lifa með.

Svo getum við spurt okk­ur: 

Úr hvorri átt­inni stendur lýð­ræði okkar meiri ógn; erlendis frá eða innan raða flokks­hollra sér­hags­muna­stjórn­mála eigin þjóð­ar?

Vís­dómur eða völd

Páll Skúla­son pró­fessor kemst að athygl­is­verðri nið­ur­stöðu í pistli í DV 1986:

„Ef áherslan hvílir öll á afl­inu, skoða menn stjórn­málin sem valda­bar­áttu og hrossa­kaup ein­göngu.

Ef áherslan hvílir öll á vit­inu, skoða menn stjórn­málin sem við­leitni til að að taka ákvarð­anir um það sem mönnum er fyrir bestu og rétt­látt er fyrir alla sem í hlut eiga.

Þessi ein­földu frum­at­riði er nauð­syn­legt að hafa í huga, ef ræða skal um sið­ferði stjórn­mál­anna. Siðir eða ósiðir í stjórn­málum ráð­ast fyrst og fremst af því hvort lagt er meira upp úr vit­inu eða afl­inu, hvort það er valdið eða skyn­semin sem á að hafa for­gang."

Nýja stjórn­ar­skráin

Í sam­heng­i O3 og sér­hags­muna­stjórn­mála ­flokks­ræð­is­ins innan lýð­ræð­is­ins, er ekki úr vegi að benda á stærsta rétt­læt­is­mál lýð­veld­is­sög­unnar sem er að treysta grund­völl og lagaum­gjörð lýð­ræðis okkar með því að Alþingi lög­leiði stjórn­ar­skrána sem við sömdum og sam­þykktum 20.10.2012. 

Stjórn­skipun Íslands sam­kvæmt núgild­andi stjórn­ar­skrá frá 1944 er skýr og afdrátt­ar­laus: Upp­runi stjórn­ar­skrár­valds­ins er hjá þjóð en ekki full­trúum þjóð­ar. 

Nýja stjórn­ar­skrá­in, sem tíma­bundið kosnir full­trúar valds­ins hafa haldið í gísl­ingu frá Alþingi og þegnum sínum umliðin sjö ár, kæmi t.a.m. í veg fyrir þá lýð­ræð­is­bjögun sem við erum nú vitni að í O3.

Höf­undur er áhuga­maður um betra líf.