Í drögum að frumvarpinu eru tvær breytingar. Annars vegar að taka upp tveggja þrepa skatt (eða þriggja þrepa ef frímarkið er talið með) og hins vegar að vísitölubinda frímark og þrepaskil.
Markmið frumvarpsins er sagt “að við greiðslu á erfðafjárskatti verði tekið tillit til þess hvert verðmæti þeirra eigna sé sem liggja til grundvallar skattstofni erfðafjárskatts.” sem er undarleg skýring þar sem efni þess tengist á engan hátt mat á verðmæti eigna í skattstofninum, þ.e. arfinum. Enginn raunverulegur rökstuðningur kemur því fram í greinargerð draganna. Nefnt er að hækkun erfðafjárskattsins 2009 í 10% úr þeim 5% sem verið við lýði síðan 2004 hafi verið gerð vegna “sérstakra og erfiðra aðstæðna í ríkisfjármálum.” sem er út af fyrir sig rétt en sú ályktun að breytingin hafi verið ætluð til bráðabirgða fær ekki staðist. Þessi breyting var eins og fleiri á þeim tíma valdar í þeim tilgangi að auka jöfnuð og sanngirni skattkerfisins og er það markmið jafngilt og áður.
Meginbreytingin skv.frumvarpsdrögunum er að bæta við nýju skattþrepi 5% á fjárhæð heildararfs að 75 milljónum króna en ofan frímarksins sem er 1,5 m.kr. Í sambandi við hana skal bent á eftirfarandi:
1. Þótt erfðafjárskattur sé að formi til eignarskattur er hann efnislega tekjuskattur og sem slíkur ekki viðbótarskattlagning í einum eða neinum skilningi. Í íslenskum skattalögum eins og í flestm öðrum löndum er allur eignaauki talinn til tekna hvort sem um er að ræða gjafir, happdrættisvinning, arf eða annað. Allar tekjur eru skattskyldar nema þær séu sérstaklega undanskyldar i lögum. Þannig er arfur undanþeginn almennum tekjuskatti ef að af arfinum hefur verið greiddur erfðafjárskattur. Án þessa ákvæðis væri arfur skattlagður sem venjulegar tekjur. Með núverandi fyrirkomulagi er arfur því skattlagður vægar en aðrar tekjur með innan við 10% skatti samanborið við 22% skatt á fjármagstekjur og rúmlega 30 til um 50% skatti á launatekjur. Lækkun erfðafjárskatts er því augljóslega í engu samræmi við tekjuskattskerfið að öðru leyti.
2. Með hliðsjón af eignadreifingu hér á landi, sbr. t. d. nýlegar upplýsingar Hagstofu Íslands þar sem fram kemur að um 60% eigna er í höndum þeirra 10% framteljenda sem mest eiga, er augljóst að þessi ívilnandi skattlagning og aukning hennar er ójafnaðarauki. Ekkert kemur fram í greinargerðinni um það hvernig fyrirhuguð lækkun skattsins um 2 milljarða króna kemur niður á framteljendur eftir tekjum eða eignum.
3. Sé stefnt að þrepaskiptum skatti, sem út af fyrir sig kann að vera réttlætanlegt, væri augljóslega rökréttara og sanngjarnara og til aukins jöfnuðar í skattlagningu að bæta efra þrepi við í stað þess að lækka það sem fyrir er eða jafnvel að hækka almenna þrepið og bæta svo öðru við. Í Danmörku eru þrepin 15% og 25%. Áhrifin á lágan arf mætti dempa með því að hækka núverandi frímark.
4. Það að taka upp tvískiptan skatt sem miðast við heildarfjárhæð arfsins hlýtur að orka tvímælis frá jafnræðissjónarmiðum. Hin raunverulegu áhrif af skattinum eru áhrifin á arftakana. Þau verða mjög misjöfn eftir fjölda erfingja sem yfirleitt ræðst af fjölda barna hins látna. Þannig myndi einbirni manns eða konu sem ekki var í hjónabandi þegar andlát bar að og lætur eftir sig 100 m.k. eign fá með lægra þrepinu skattalækkun um 3.675 þús kr. en væru erfingjarnir 5 og arfurinn 100 m.kr. á hvern fengi hver um sig 735 þús kr. lækkun. Sé maki hins látna á lífi flækist málið enn frekar. Það er á allan hátt rökréttara að miða skattlagninguna við arftakana en ekki stöðu dánarbúsins.
5. Umsagnir endurskoðunarfyrirtækjanna sem tjáðu sig um málið á fyrra stigi eru undarlegar og benda til ónógrar þekkingu á málefninu og slælegra vinnubragða eða dulinnar sérhagsmunagæsla. Tal þeirra um tvísköttun, sem reyndar hefur heyrst frá fleiri áhugamönnum um lækkun erfðafjárskatts, á sér enga stoð í reynd. Tvísköttun er þegar sama skattaðila er gert að greiða tvívegis skatt af sama skattstofni, t.d. að greiða tekjuskatt af sömu tekjum tvívegis t.d. í tveimur löndum eða tvívegis í sama landi. Í tilviki erfðafjárskatts getur ekki verið um slíkt að ræða þar sem arfgjafi og arftaki eru óhjákvæmilega sín persónan hvor. Þau rök að það sé tvísköttun að áður hafi verið greiddur skattur af þeim tekjum sem fóru í að mynda eignina standast enga skoðun. Þá ættu t.d. gjafir að vera skattfrálsar og reyndar flestar aðrar tekjur svo sem það sem maður notar til að kaupa vörur eða þjónustu.
6. Rakarinn getur sagt að kúnninn sé búinn að greiða tekjuskatt af því fé sem hann notaði greiða raksturinn. Í öðru lagi má benda á að í mörgum tilvikum og nær öllum þeim tilvikum þar sem eignir eru miklar, skipta mörgum hundruðum eða milljörðum króna, er eignin ekki byggð upp af skattlögðum tekjum heldur miklu fremur af tekjum sem komist hafa framhjá skattlagningu með ýmsum hætti. Tilvitnun til niðurfellingar erfðafjárskatts í Noregi og í Svíþjóð er í besta falli dæmi um slakleg vinnubrögð því þess er að engu getið að því fylgdu aðrar breytingar á skattlagningu. Má nefna að í Noregi varð arfur skattskyldur hjá arftakanum með þeim hætti að stofnverð eigna t.d. fasteigna, hlutabréfa og verðbréfa sem viðkomandi fær sem arf reiknast vera stofnverðið í hendi arfgjafans, þ.e. óinnleystur söluhagnaður telst til tekna hjá arftakanum þegar til sölu kemur og skatturinn er á 22% eða hærri.
Samandregin niðurstaða
Tvískipting skattstiga erfðafjárskatts er í sjálfu sér ekki slæm hugmynd en ókostirnir eru þeir að sú leið að setja nýtt lægra þrep í stað nýs hærra þreps mun auka á það ójafnræði sem þegar er fyrir í því að hafa þessar tekjur lítið skattlagðar í samanburði við aðrar tekjur. Þessi lága skattlagning á háar arfstekjur er einnig til þess fallinn að auka misskiptingu eigna og samþjöppun þeirra. Úr hvoru tveggja mætti draga með því að bæta við hærra skattþrepi í stað lægra skattþreps. Eða jafnvel að hækka núverandi þrep og bæta öðru við t.d. 15% og 25% að fyrirmynd Dana. Úr áhrifunum á lágan arð mættti draga með því að hækka frímark arfs sem nú er 1,5 mkr.
Frímarkið og fyrirhuguð þrepaskipting er gölluð að því leyti að hún miðast við dánarbúið en ekki arftakana sem eru hinir raunverulegu greiðendur skattsins. Þannig er einbirnum og fámennum erfingjahópum ívilnað miðað þau tilvik þegar erfingjar eru fleiri. Þetta mætti laga með því að miða frítekjumarkið og væntanlegt þrep við hvern lögerfingja í stað dánarbúsins. Um leið væri þá rökrétt að frítekjumarkið og þrepaskilin væru lægri en ella hefði verið.
Þá er nauðsynlegt að benda á að í frumvarpsdrögunum er ekki að finna neinn haldbæran rökstuðning fyrir þeim breytingum sem lagðar eru til og engin greining er gerð á áhrifum breytinganna á mismunandi tekju- og eignahópa, þ.e. hverjum kemur hún til góða og hverjum ekki. Slíkar greiningar ættu að vera fastur liður í undirbúningi breytinga á skattalögum.
