Kjarna­grein mín 12. des. s.l. um auð­lind­arentu og auð­linda­gjöld hefur vakið tals­verð við­brögð frá les­end­um, einkum af lands­byggð­inni. Kjarn­inn í gagn­rýn­inni er þessi: Enda þótt afla­magns­kerfi með fram­sali hafi náð til­ætl­uðum árangri varð­andi sjálf­bærni veiða (með tak­mark­aðri sókn) og aukna arð­semi, þá hefur hagn­að­ur­inn (auð­lind­arent­an) safn­ast á fáar hendur og fórn­ar­kostn­að­ur­inn (sjáv­ar­pláss án veiði­heim­ilda) með til­heyr­andi byggða­röskun og verð­falli eigna verið of hár. Við höfum ekk­ert sinnt hinum sam­fé­lags­lega kostn­aði. Þeir sem þetta segja hafa mikið til síns máls. Þetta er ástæðan fyrir því, að okkur hefur mis­tek­ist að skapa sátt um fisk­veiði­stjórn­ar­kerf­ið.

 Að þessu leyti hefur Norð­mönnum tek­ist mun betur til en okk­ur.  Þjóð­hags­lega er sjáv­ar­út­veg­ur­inn hvergi nærri eins mik­il­vægur hjá Norð­mönnum og hjá okk­ur. Útflutn­ingur sjáv­ar­af­urða (og þ.m.t. fisk­eld­i)  skilar rúm­lega 6% af gjald­eyr­is­tekjum Norð­manna vegna útflutn­ings. Olía og gas malar norsku þjóð­inni gull umfram allt ann­að. Hvort tveggja eru auð­lind­ir, sem að lögum eru sam­eign norsku þjóð­ar­inn­ar. Nýt­ing­ar­heim­ildir eru boðnar upp, og auð­lind­arentan rennur í sam­eig­in­legan þjóð­ar­sjóð. Stefna Norð­manna varð­andi auð­linda­nýt­ingu  og þjóð­hags­lega arð­semi hefur vakið athygli um allan heim.

Norsk fisk­veiði­stjórnun byggir lögum sam­kvæmt á þrennu: Sjálf­bærni, arð­semi og sam­fé­lags­legri ábyrgð. Sjáv­ar­út­veg­ur­inn er burða­rás atvinnu­lífs í strand­byggðum Nor­egs. Ef ekki væri fyrir fisk­veið­ar, fisk­vinnslu og fisk­eldi, lægi við land­auðn í þessum byggð­ar­lög­um. Útgerð, fisk­vinnsla og fisk­eldi eru for­senda atvinnu og búsetu á hinni löngu strand­lengju Nor­egs.

Þótt margt sé líkt með fisk­veiði­kerfi Norð­manna og Íslend­inga, er reg­in­munur þar á að einu leyti. Á Íslandi skortir alger­lega alla lög­gjöf um hina sam­fé­lags­legu ábyrgð þessa atvinnu­veg­ar, sem er burða­rás á lands­byggð­inni. Á níunda ára­tugnum leiddu Norð­menn í lög marg­vís­leg ákvæði um sam­fé­lags­lega ábyrgð fyr­ir­tækj­anna gagn­vart byggð­ar­lögum á lands­byggð­inni og settu að skil­yrði fyrir úthlutun veiði­heim­ilda. Þess vegna rík­ir, að flestra mati, meiri sátt um sjáv­ar­út­vegs­stefn­una þar í landi en hér. Við eigum að kynna okkur reynslu Norð­manna af þess­ari lög­gjöf og fram­kvæmd henn­ar. Það er óum­deilt, að Norð­menn hafa náð miklum árangri í alþjóð­legum sam­an­burði með auð­linda­stefnu sinni og að af því megi mikið læra.

Þann 30. mars, 2017  birti eg hér í Kjarn­anum grein um þetta efni undir fyr­ir­sögn­inni „Hvað getum við lært af Norð­mönn­um?“ Þar segir meðal ann­ars eft­ir­far­andi:

Sam­vinnu­rekst­ur 

Í nýút­kominni bók um, hvað Skotar geti lært af sam­skiptum Norð­ur­landa­þjóða við Evr­ópu­sam­band­ið, birt­ist fróð­leg grein um þetta efni eftir norskan nátt­úru­vís­inda­mann, Duncan Halley að nafni (hann er skoskur að upp­runa, en norskur rík­is­borg­ari) (1). Í grein­inni kemur fram, að um auð­linda­nýt­ingu og dreif­ingu arðs af auð­lind­inni gilda tvenn lög: Lögin um auð­linda­nýt­ing­una hafa að mark­miði að tryggja sjálf­bærar fisk­veiðar og þjóð­hags­lega arð­semi af rekstri útgerðar og fisk­vinnslu. Hin lögin kveða á um eign­ar­hald á útgerð­ar­fyr­ir­tækjum með það að mark­miði að tryggja, að arð­ur­inn nýt­ist sem best byggð­ar­lög­um, sem byggja afkomu sína á sjáv­ar­út­vegi, með­fram hinni löngu strand­lengju Nor­egs. Það er sam­fé­lags­legi þátt­ur­inn.

Þessi lög kveða á um, að fiski­skip verða að vera í eigu ein­stak­linga, sem sjálfir stunda sjó eða vinna við stjórnun útgerð­ar. Þetta hefur leitt til þess, að flestir sem stýra útgerð­ar­fyr­ir­tækjum hafa sjálfir verið virkir sem sjó­menn og/eða skip­stjórn­ar­menn.  Ef skip eru í eigu hluta­fé­lags, verður hluta­fé­lagið að vera í eigu starf­andi sjó­manna eða stjórn­enda í við­kom­andi byggð­ar­lagi. Fisk­vinnslu­fyr­ir­tæki mega eiga allt að 49.9%, en ráð­andi hlutur verður að vera í eigu starf­andi sjó­manna, núver­andi eða fyrr­ver­andi, sem verða að starfa við útgerð­ina. M.ö.o. hlut­hafar verða að vera tengdir útgerð­inni og byggð­ar­lag­inu. Við þetta bæt­ist síð­an, að sam­kvæmt lögum er afurða­salan í höndum sam­vinnu­fyr­ir­tækja.

Sam­fé­lags­á­byrgð

Norsk fisk­veiði­stjórnun byggir því lögum sam­kvæmt á þrennu: sjálf­bærni, arð­semi og sam­fé­lags­legri ábyrgð. Sjáv­ar­út­veg­ur­inn er burða­rás atvinnu­lífs í strand­byggðum Nor­egs. Ef ekki væri fyrir fisk­veið­ar, fisk­eldi og fisk­vinnslu, lægi við land­auðn í þessum byggð­ar­lög­um. Útgerð og fisk­vinnsla er ein­fald­lega for­senda atvinnu – og þar með –  búsetu. Sjáv­ar­út­veg­ur­inn stendur fyrir mik­illi verð­mæta­sköp­un. Hann er næst­stærsti útflutn­ings­geir­inn. Á það er lögð rík áhersla, að sjáv­ar­út­veg­ur­inn sé rek­inn í sátt við hið nátt­úru­lega umhverfi. Meira en 70% allra fisk­veiða eru úr stofn­um, sem njóta vott­unar fyrir sjálf­bærni. Þetta er hæsta hlut­fall, sem þekk­ist í heim­in­um. Þess vegna eru norskir fisk­eld­is­menn að færa sig um set til Íslands, þar sem lög og reglur um vernd nátt­úr­unnar eru öll í skötu­lík­i. 

„Helstu nytja­stofnar eru í góðu ásig­komu­lag­i“, að sögn OECD. „Nýt­ing sjáv­ar­auð­lind­ar­innar og stjórnun fisk­veiða byggir á nið­ur­stöðum vís­inda­legra rann­sókna“, að sögn FAO, mat­væla­stofn­unar SÞ. „Fisk­veiði­stjórnun Norð­manna er fyrsta flokks í heim­in­um“, að sögn Mar­ine Stewards­hip Council.

Vegna örra tækni­fram­fara var svo komið á átt­unda ára­tugn­um, að margir fiski­stofnar innan norsku lög­sög­unnar voru ofveidd­ir. Sumir stofnar bein­línis hrundu (eins og gerð­ist innan lög­sögu ESB). Ríkið dældi gríð­ar­legum fjár­munum inn í grein­ina til þessa að forða gjald­þrotum og brott­flutn­ingi fólks úr strand­byggð­un­um.  

Kerf­isum­bætur

Ráð­ist var í kerf­isum­bæt­ur, sem hafa skilað miklum árangri. Á s.l. 30 árum (frá 1985-2015) hefur hrygn­ing­ar­stofn upp­sjáv­ar­fisk­teg­unda vaxið um 51%. Hrygn­ing­ar­stofn djúp­sjáv­ar­teg­unda hefur vaxið sem svarar 340%. M.ö.o. nýt­ingu sjáv­ar­auð­lind­ar­innar hefur verið hagað með þeim hætti, að afrakstur auð­lind­ar­innar hefur vaxið umtals­vert.

Sér­tækir styrkir til sjáv­ar­út­vegs­ins hafa verið aflagðir fyrir utan und­an­þágu frá sér­stöku meng­un­ar­gjaldi á elds­neyti. Eftir standa styrkir vegna t.d. end­ur­hæf­ingar og starfs­þjálf­un­ar, sem gilda almennt fyrir atvinnu­líf­ið. 

Öfugt við Evr­ópu­sam­bandið hafa norskir sjáv­ar­út­vegs­ráð­herrar aldrei snið­gengið vís­inda­lega ráð­gjöf um afla­mark. Aðal­at­riðið er, að laga­á­kvæðum um sam­fé­lags­lega ábyrgð er fylgt eft­ir, þannig að tekjur og arður sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja rennur um æða­kerfi sam­fé­lags­ins í sjáv­ar­byggð­um. Þetta á ekki bara við um tekjur starfs­fólks­ins heldur einnig arð fyr­ir­tækj­anna og hagnað eig­end­anna. Fiski­stofn­arnir eru í góðu ásig­komu­lagi. Und­an­tekn­ing­arnar eru deilistofn­ar, sem að hluta til­heyra fisk­veiði­stefnu Evr­ópu­sam­bands­ins. Víð­tæk sam­fé­lags­leg sátt ríkir um þetta fyr­ir­komu­lag auð­linda­nýt­ingar og sam­fé­lags­á­byrgð­ar. Árang­ur­inn hefur ekki látið á sér standa.

1. Grein Dr. Duncans Halley „Fis­hing, For­estry and Agricult­ure and the Norweg­ian Mod­el“ birt­ist í rit­inu: „McS­mörgaards­bord – What post-Brexit Scotland can learn from the Nor­dics“, Luath Press ltd., 543/2 Castle Hill, The Royal Mile, Edin­burgh EH1 2ND.