Árið 1970 skrif­aði nýfrjáls­hyggju-hag­fræð­ing­ur­inn Milton Fried­man grein í New York Times Mag­azine um hlut­verk fyr­ir­tækja í sam­fé­lag­inu, sem eftir var tekið (sjá hér). 

Boð­skap­ur­inn var sá, að eina hlut­verk fyr­ir­tækja væri það að skila eig­endum þeirra (hlut­höf­um) sem mestum gróða. 

Fyr­ir­tæki hefðu engar skyldur gagn­vart starfs­mönnum sín­um, við­skipta­vin­um, birgj­um, neyt­endum eða sam­fé­lag­inu almennt.

Allt tal um sam­fé­lags­lega ábyrgð fyr­ir­tækja er ein­fald­lega sós­í­al­ismi, sagði Fried­man!

Þó sam­fé­lagið skaff­aði fyr­ir­tækjum vegi, hafn­ir, flug­velli, menntað starfs­lið, heil­brigð­is­þjón­ustu, lög­gæslu og veitti þeim aðgang að sam­eig­in­legum auð­lindum þá skipti það engu máli. 

Gróð­inn skyldi bara renna til „eig­enda” fyr­ir­tækj­anna.

Þessi nýfrjáls­hyggju­boð­skapur Fried­mans náði smám saman útbreiðslu á Vest­ur­löndum og gekk undir nafn­inu „the shareholder view of capital­ism“. 

Þetta var kap­ít­al­ismi fyrir rík­asta eina pró­sentið – og yfir­leitt enga aðra.

Þarna voru komin hin hag­fræði­legu rök fyrir græðg­i­svæð­ing­unni sem fylgdi nýfrjáls­hyggj­unni og sem gat af sér póli­tískar breyt­ingar er leiddu til veru­lega auk­ins ójafn­aðar á síð­ustu 30-40 árum, eins og Piketty og félag­ar, OECD og fleiri alþjóða­stofn­anir og fræði­menn hafa ítrekað sýnt.

Þessar hug­myndir greiddu götu óheft­ari mark­aðs­hyggju, auk­inna skatt­fríð­inda fyrir hátekju- og stór­eigna­fólk, auk­innar einka­væð­ingar og fjand­sam­legri afstöðu gagn­vart vel­ferð­ar­rík­in­u. 

Hags­munir auð­manna voru í fyr­ir­rúmi. Og almenn­ingi var talin trú um að væn brauð­mylsna myndi falla niður til þeirra af veislu­borðum auð­manna. 

Það reynd­ist vera blekk­ingin ein.

Auk­inn ójöfn­uður var rök­rétt afleið­ing.

Við­skipta­ráð Banda­ríkj­anna hafnar nú sjón­ar­miði Fried­mans

Við­skipta­ráð Banda­ríkj­anna (US Business Round­ta­ble) gerð­ist snemma einn helsti fylgj­andi og boð­beri þess­arar nýfrjáls­hyggju Fried­mans þar vestra, frá og með árinu 1978. 

Á Íslandi varð Við­skipta­ráð Íslands sömu­leiðis einn rót­tæk­asti tals­maður nýfrjáls­hyggj­unn­ar, ásamt Sam­tökum atvinnu­lífs­ins og for­ystu Sjálf­stæð­is­flokks­ins, einkum frá og með tíunda ára­tugn­um. 

Í ágúst sl. urðu þau miklu tíð­indi að Við­skipta­ráð Banda­ríkj­anna hafn­aði loks þess­ari kreddu nýfrjáls­hyggj­unnar og lagð­ist á sveif með tals­mönnum sam­fé­lags­legrar ábyrgðar fyr­ir­tækja, sem kölluð er „the stakeholder view of capital­ism“ (sjá hér). 

Fyr­ir­tæki eiga nú að þjóna öll­um, en ekki bara fámennri yfir­stétt hlut­hafa eða auð­manna, segir Við­skipta­ráð Banda­ríkj­anna. Fyr­ir­tæki skuli bera ábyrgð gagn­vart starfs­mönnum sín­um, við­skipta­vin­um, birgj­um, neyt­endum og ein­fald­lega sam­fé­lag­inu öllu.

Þessi umsnún­ingur er merki­legur vegna þess að þarna er ekki um ein­hverja gagn­rýnendur eða fræði­menn að ræða, heldur full­trúa allra helstu stór­fyr­ir­tækja Banda­ríkj­anna. Full­trúa rík­asta eina pró­sents­ins.

Þetta er við­bragð elít­unnar í atvinnu­líf­inu við vax­andi til­finn­ingu almenn­ings á Vest­ur­löndum fyrir því að kap­ít­al­ism­inn sé ekki lengur fyrir almenn­ing heldur bara fyrir fámenna yfir­stétt. Þetta teng­ist einnig vax­andi áhyggjum af umhverf­is­mál­um.

Þarna hafa því orðið mikil tíma­mót í höf­uð­vígi banda­ríska kap­ít­al­ism­ans.

Davos lokar líka á nýfrjáls­hyggju Fried­mans

En vind­ur­inn snýst nú víðar gegn nýfrjáls­hyggj­unni en í Banda­ríkj­un­um.

Í Davos í Sviss fundar nú heim­sel­íta við­skipta og stjórn­mála, eins og verið hefur sl. 50 ár, á ráð­stefnu World Economic For­um. 

Klaus Schwab, stofn­andi og stjórn­andi World Economic For­um, hefur lengi verið tals­maður „sta­keholder capital­ism“, þó það sjón­ar­mið hans hafi ekki verið ríkj­andi í Davos til þessa, enda nýfrjáls­hyggjan yfir­leitt efst í hugum þeirra við­skipta­jöfra og stjórn­mála­manna sem þar hafa mætt.

En nú er öldin önnur í Dav­os!

„Sta­keholder capital­ism“ með sam­fé­lags­lega ábyrgð og almanna­hag að leið­ar­ljósi er nú mjög áber­andi á dag­skránni og Klaus Schwab sjálfur skrif­aði kröft­uga grein gegn sjón­ar­miðum Miltons Fried­man í tíma­ritið For­eign Affairs í síð­ustu viku (sjá hér). 

Greinina kallar hann: “Kap­ít­al­ism­inn verður að breyt­ast til að lifa af”. Með skýrum hætti hafnar hann sjón­ar­miði Fried­mans og boðar félags­legri kap­ít­al­isma, sem betur þjóni hags­munum almenn­ings og sam­fé­lags­ins.

Klaus Schwab talar opin­skátt um að nýfrjáls­hyggju­tími síð­ustu fjög­urra ára­tuga hafi stór­aukið ójöfnuð og skaðað bæði sam­fé­lög og umhverfi.

Þess vegna verði kap­ít­al­ism­inn að breyt­ast – ekki seinna en strax!

Enda­lok nýfrjáls­hyggju­tím­ans?

Þetta eru svo mögnuð umskipti í sjón­ar­miðum hjá þessum tals­mönnum fyr­ir­tækja og kap­ít­al­isma, elítu efna­hags­lífs­ins, að spyrja má hvort þetta sé bara fag­ur­gali til að kaupa vin­sældir og slá ryki í augu almenn­ings? 

Sjálf­sagt er að hafa fyr­ir­vara á þessu og spyrja um efnd­ir. Yfir­stéttin er lík­lega mest að hugsa um að bjarga kap­ít­al­ism­anum frá sjálfum sér – draga úr mesta óhóf­inu.

Hins vegar er það óneit­an­lega mik­il­vægt að rétt­trú­aðir nýfrjáls­hyggju­menn skuli nú við­ur­kenna opin­ber­lega að þeir séu að ganga af trúnn­i. 

Það er nýtt!

Og það er til marks um hve afleit reynslan af nýfrjáls­hyggju­tím­anum hefur verið fyrir almenn­ing – aðra en elít­una.

Vinstri- og miðju­stjórn­mál og allir gagn­rýnendur nýfrjáls­hyggj­unnar þurfa nú að sigla skip­inu alla leið í höfn og tryggja enda­lok þess­ara nei­kvæðu áhrifa Fried­mans og söfn­uða hans.

Menn geta gert það í nafni þess að inn­leiða á ný bland­aða hag­kerfið sem var ríkj­andi á Vest­ur­löndum frá lokum seinni heims­styrj­aldar til um 1980 og sem þjón­aði almenn­ingi mun betur en hug­mynda­fræði nýfrjáls­hyggj­unnar hefur gert.

Eða bara til að byggja betra og sjálf­bært sam­fé­lag fyrir alla.

Til mik­ils er að vinna.

Höf­undur er pró­fessor við HÍ og sér­fræð­ingur í hluta­starfi hjá Efl­ing­u-­stétt­ar­fé­lagi.