Þriðju­dag­inn 11. febr­úar var hald­inn aðal­fundur GRÓ, sem eru sam­tök um tengsl heilsu við raka og myglu. Af fréttum má ráða að vand­inn vegna myglu­mynd­unar í hús­næði hér­lendis sé mik­ill og flók­inn. Hér er um mjög sér­stætt fyr­ir­bæri að ræða, afleið­ingar mygl­unnar eru heilsu­fars­lega alvar­leg­ar, en orsakir virð­ast lítt greindar né skýrð­ar. Því hlýtur sú spurn­ing að vakna: hvers vegna er málið ekki tekið fast­ari tökum af opin­berri hálfu, hvers vegna er ekki hafin heild­stæð opin­ber rann­sókn á umfangi þess hús­næðis þar sem mygla hefur myndast, fjölda sýk­inga og jafn­framt reynt að kom­ast að bygg­inga­tækni­legum orsökum raka innan húss? Ekki virð­ast heldur til tölu­legar upp­lýs­ingar um ­fjölda myglu­skað­aðra húsa, umfang sjúk­dóma af völdum myglu, né upp­lýs­ingar um aðgerðir til handa þeim er sýkj­ast. 

Í byrjun þess­arar aldar fór að bera meira á myglu­gróðri víða í húsum hér á landi en áður var þekkt. Í kjöl­far mygl­unnar fylgdu ýmis sjúk­dóms­ein­kenni þeirra er störf­uðu eða bjuggu í við­kom­andi hús­næði. Orsök þess eru öreindir (gró mygl­unn­ar) sem ber­ast frá henni út í and­rúms­loft­ið. Sum gró bera í sér eit­ur­efni, og gró yfir­höf­uð, geta valdið ýmsum ofnæm­is- eða sjúk­dóms­ein­kennum fyrir vissa við­kvæma ein­stak­linga. 

Lítið fór fyrir þessum myglu­far­aldri fyrstu árin, var senni­lega þá mest áber­andi í íbúð­ar­hús­um, þar sem eig­endur höfðu ekki áhuga á að aug­lýsa hann. Með tím­anum fer myglan þó að valda vanda­málum í opin­berum bygg­ingum og bygg­ingum stærri fyr­ir­tækja, þar sem margir störf­uðu. Urðu þá sjúk­dóms­vanda­málin meira áber­andi, atvinnu­rek­endur urð­u ­með ýmsum ráðum að leysa vanda­mál starfs­manna sinna. En þó að myglu­far­ald­ur­inn hafi nú þró­ast með auknum þunga í heilan ára­tug, hafa yfir­völd lítt sinnt hon­um, ekki sett í gang rann­sókna­vinnu hvorki til þess að greina hann né leysa. 

Einnig hafa fréttir eða upp­lýs­ingar um þró­un­ina eða umfang vand­ans lítt verið kann­aðar né upp­lýs­inga­streymi verið stofn­uð. Helst er að finna upp­lýs­ingar frá bygg­ing­ar­deild Nýsköp­un­ar­mið­stöðvar Íslands, en henni stýrir Dr. Ólafur Wal­levik. Honum hefur ofboðið afskipta­leysi bygg­ing­ar­yf­ir­valda gagn­vart mál­efn­inu eins og fram kemur t.d. í við­tali hans og Kjart­ans Guð­munds­sonar lekt­ors við Stokk­hólms­há­skóla við Morg­un­blaðið í júlí 2017. 

Ólafur segir í byrjun við­tals­ins: „Nán­ast er hægt að tala um far­aldur þegar kemur að útbreiðslu og fjölda til­fella myglu, sem komið hafa upp í hús­næði hér á landi síð­asta ára­tug eða svo, bæði hvað varðar eigna- og heilsutjón. Ekk­ert sam­bæri­legt hefur átt sér stað í nágranna­lönd­un­um.“ Þá segir Ólafur að hann hafi reynt að fá fjár­magn til rann­sókna á vanda­mál­inu en án árang­urs. Svo segir Ólaf­ur: „Fyrir vikið höfum við dreg­ist langt aftur úr í þekk­ingu og erum ekki nógu með­vituð um fyr­ir­byggj­andi aðgerðir gegn vand­an­um, sem virð­ist mjög umfangs­mik­ill hér á land­i.“ Telur Ólafur að mjög víða sé myglu að finna og við­gerð­ar­kostn­aður mik­ill, jafn­vel millj­arðar króna í stærstu verk­efn­in. Þá telur hann vanda­málið hér vera stærra en á Norð­ur­lönd­un­um, sér­stak­lega hvað varðar heilsu fólks. Vísar hann þar sér­stak­lega til Sví­þjóð­ar, þar sem vanda­mál komu upp um 1970-1980.

Þá nefnir hann nokkur dæmi af höf­uð­borg­ar­svæð­inu, þar sem mygla hefur komið fram, svo sem Íslands­banka­húsið á Kirkju­sandi, sem varð að tæma, svo og hús Orku­veitu Reykja­vík­ur. Þá var hæð hjá Vega­gerð­inni tæmd vegna myglu, til­felli kom fram á Lands­spít­al­an­um, í ráðu­neyt­um, ýmsum skólum og svo má lengi telja. Ólafur segir í við­tal­inu, að merki­legt sé meðan ráðu­neytin berj­ist við vand­ann, fáist ekki fjár­magn til þess að rann­saka orsakir hans. Þarna segir hann Íslend­inga t.d. vera langt á eftir Svíum og tekur Kjartan Guð­munds­son undir það, í Sví­þjóð sé líka mögu­legt að fá trygg­ing­ar. 

Nú liggur það í augum uppi að hér er um það stórt vanda­mál að ræða, að ekki dugir ein­göngu að ræða það og semja um ein­stakar óskil­greindar skaða­bæt­ur. Þegar skaði verður í bygg­ingum af völdum myglu, og ekki síst ef það leiðir til heilsu­skaða, er rann­sókn á orsökum óhjá­kvæmi­leg.

Hvað myglu­vanda­málið varðar er um tvenns konar orsaka­sam­band að ræða. Ann­ars veg­ar er það bygg­ing­ar­tækni­legt vanda­mál, þar sem mygla mynd­ast á innra byrði húsa, sér­stak­lega útveggjum vegna raka, hins vegar er myglan eða gró hennar orsök sjúk­dóms­ein­kenn­anna. En grunn­lausn heild­ar­vand­ans er sú bygg­inga­tækni­lega, þ.e. hvernig koma má í veg fyrir innan húss rak­ann.

Sjúk­dóms­ein­kennin hafa orðið til­efni til umræðna, þar sem orsakir þeirra geta verið margs konar og þekk­ing jafn­framt af skornum skammti. Þar hafa stór orð fall­ið, talið af ýmsum að um ímynduð ein­kenni sé að ræða. Ekki skal um það deilt, en benda má t.d. á skýrslu Alþjóða­heilsu­stofn­un­ar­inn­ar, World Health Org­an­ization (WHO) þar sem fram kemur í sam­an­tekt, að nægj­an­legar sann­anir séu fyrir hendi, úr rann­sóknum frá ýmsum löndum og við mis­mun­andi lofts­lags­skil­yrði, að íbúar í rökum og myglu­grónum bygg­ing­um, hvort heldur íbúða­bygg­ingum eða opin­berum þjón­ustu­bygg­ingum séu í auk­inni áhættu að fá önd­un­ar­færa­sjúk­dóma vegna áhrifa myglu. Í lok síð­asta árs til­kynnti Land­læknir að emb­ættið hefði skipað vinnu­hóp, til þess að gera til­lögur um lausn vand­ans, enda höfðu myglu­skaðar fund­ist í hús­næði emb­ætt­is­ins.

En sjúk­dóms­ein­kennin vegna myglu eru afleið­ing en ekki orsök vanda­máls­ins. Tak­ist að koma veg fyrir myglu­mynd­un­ina í bygg­ingum er málið leyst. Því er nauð­syn­legt að koma í veg fyr­ir, að innan húss mynd­ist svo mik­ill raki, að mygla geti mynd­ast og þrif­ist. Raki í húsum er flókið fyr­ir­bæri, hann getur mynd­ast af mis­mun­andi ástæð­um. Erlend­is, í hlýju tíð­ar­fari (og veru­legum loft­raka), er algengt að raki falli út á veggjum inn­an­húss, því þar er kald­ara en úti. Því kald­ara sem loft er því minni raka ber það. Hlýrra loft sem berst inn í kalt hús kólnar og rak­inn fellur út á köldum veggj­un­um. Þá eykur eins og kunn­ugt er ýmis starf­semi inn­an­húss eins og böð og elda­mennska enn á þennan vanda, ef hús­næðið er ekki nægi­lega vel loft­að. ­Notkun loft­kæl­ingar eykur þessa hætt­u. 

Þar sem þessi þróun inniraka er algeng orsök myglu­mynd­unar víða erlend­is, er hún oft­ast nefnd í umræð­unni hér­ og flestar aðgerðir til að losna við mygl­una mið­aðar við það. Hér á landi hefur þess­ari skýr­ingu mjög verið hampað og brýnt er fyrir hús­ráð­endum að lofta vel húsa­kynnin og reyna að koma í veg fyrir þétt­ingu raka sem mynd­ast innan dyra. Sé þessi orsök skoðuð nánar fyrir íslenskar aðstæð­ur­, hlýtur til­finn­ingin að vera gegn þess­ari skýr­ingu, þar sem hita­stig úti hér­lendis er jafnan lægra en inni­hiti, og hús hér jafnan betur upp­hituð en erlend­is. En hér er aðeins um til­finn­ingu að ræða, rann­sóknir vantar á raka­skemmdum hús­um. Ein rann­sókn hefur þó verið gerð hjá Nýsköp­un­ar­mið­stöð Íslands á vegum Háskól­ans í Stokk­hólmi, sem gaf ótví­rætt til kynna, að raki, sem mynd­ast innan dyra í hús­næði á Ísland­i þétt­ist ekki á köldum útveggj­u­m. 

Útveggir í bygg­ingum á Íslandi eru jafnan úr stein­steypu. Stein­steypa á að vera vatns­þétt en lík­leg­asta ­skýr­ingin á orsökum bleytu á innri byrði útveggja er að vatn ber­ist gegn um vegg­inn t.d. í gegn um hár­sprungur eða hár­pípur eða ann­ars konar vatnsleki er fyrir hendi svo sem þakleki, lek útveggja­klæðn­ing, lek vatns­rör o.þ.u.l. Hlið­stætt vanda­mál var rann­sakað í sam­bandi við alkali- og frost­skemmdir í útveggjum húsa á tutt­ug­ustu öld­inni, sér­stak­lega á tíma­bil­inu 1956-1981. Þetta var rann­sakað þá af Rann­sókna­stofnun bygg­inga­iðn­að­ar­ins fyrir Stein­steypu­nefnd. Þar sem útveggir íslenskra húsa eru venju­lega úr stein­steypu var augum beint að gerð hennar og skemmd hús tekin til skoð­un­ar. Í ljós kom, að útveggirnir inni­héldu mik­inn raka. ­Frost- og alkal­í­skemmdir koma aðeins fram, ef steypan hefur veru­legt raka­inni­hald. Miðað við íslenskar veð­ur­að­stæð­ur, t.d. öfl­ugt slagregn, var beint vatns­flæði gegn um steypuna talin lík­leg­asta orsök svo mik­ils raka.

Nið­ur­stöður Stein­steypu­nefndar um þetta efni eru skráðar í bók­inni:

Í ljósi vís­ind­anna, saga hag­nýtra rann­sókna á Íslandi, rit III í rit­röð Verk­fræð­inga­fé­lags Íslands árið 2005, á bls. 259 – 260. 

Þar stendur um gerð og hrærslu stein­steypu: „Við hrærsl­una þarf sér­stak­lega að huga að magni þess vatns sem notað er. Sem við­miðun er stuðst við þyngd­ar­hlut­fall milli sem­ents og vatns, þannig að vatnið sé um helm­ingur þyngdar sem­ents í hrærunni. Á bygg­ing­ar­stað má ekki breyta þessu hlut­falli með auknu vatns­magni þó að steypan gangi illa í mót­in. Slíkt verður best lagað með bættri korna­sam­setn­ingu steypu­efn­anna. Þó að steypan sé komin í mótin er gerð hennar ekki lok­ið. Gæta verður að hún þorni ekki of fljótt út og því má ekki slá mót of fljótt frá.“

Síðar á bls. 267 – 268 í sömu bók kemur fram: „Rann­sókn­irnar sýndu að upp­taka vatns í út­veggja­steypu var mikil og í ósam­ræmi við við­teknar skoð­an­ir. Ástæður vatns­óþétt­leika á þessum árum eru ekki nægj­an­lega skýrð­ar, en kenn­ingin um að alkal­í­skemmdir kæmu ekki fram í íbúð­ar­húsum byggð­ist á nægj­an­legum vatns­þétt­leika útveggja­steypu. Sömu lög­mál gilda um frost­skemmdir og eftir því sem menn töldu sig nálg­ast lausn í alka­lí­mál­inu var sjónum og rann­sóknum í rík­ara mæli beint að öðrum skemmda­völdum og bættum gæðum stein­steypunnar í heild sinni. Rann­sókn­irnar sýndu að frost­skemmdir voru útbreiddar svo og hönn­un­ar- og þurrkrýrn­un­ar­skemmd­ir. Nær­tæk­ast er að kenna steypu­gæð­unum um flestar þessar skemmd­ir. Helst má ætla að of mikið vatn hafi verið notað við gerð steypunn­ar, sem veldur því að hún sogar í sig vatn. Skortur á aðhlynn­ingu og að mótum hefur verið slegið frá of snemma veldur einnig þurrkrýrnun og örsprung­um, sem valda vatnsísog­i.“ 

Frost- og alka­lí­vanda­málið var svo á sínum tíma leyst með íblöndun poss­óla­nefna í sem­ent­ið, steypan var aftur á móti áfram óþétt fyrir vatni. Það virð­ist hafa haft þær afleið­ingar að áfram hefur steypti útvegg­ur­inn safnað í sig vatni og myglu­vanda­málið varð til. Það er því löngu kom­inn tími til þess að gera gang­skör að álíka rann­sókna-fram­kvæmdum og gerðar voru hjá Rann­sókna­stofnun bygg­inga­iðn­að­ar­ins á árunum allt fram til 1990 og nefnd­ust „ástandskönnun á hús­um“ og „innri gerð stein­steypu“, verði fram hald­ið, til þess að fá það end­an­lega stað­fest, hvers vegna steypan hefur ekki nægan vatns­þétt­leika eða að ann­ars konar vatnsleki, svo sem leki úr vatns­leiðslum eða gegn um þök eða utan­húss klæðn­ing­ar, sé fyrir hendi. Í því sam­hengi er mik­il­vægt að vísa til fyrr­nefndrar rann­sóknar Stokk­hólms­há­skóla frá árinu 2018 og nið­ur­staðna hennar (á ensku): 

„This study investigated moist­ure problems in the typical Icelandic exter­ior wall reg­ar­ding the risk of condensation and mould growth on the interface of the concrete and insulation. The foll­owing conclusions were drawn accor­ding to the assumptions made throug­hout this work. 

Simulation results ind­icate that there is no condensation at the inter­ior surface of the concrete in the Icelandic wall. 

The Icelandic wall had ex-treme vari­ations in tempera­t­ure rang­ing between -7°C in the wintertime up to 29°C in the sum­mertime.The total water content of the Icelandic wall does not dry out and is between 28 and 36 kg/m2 with Icelandic concret­e.“ 

Að lokum er rétt að vísa til bók­unar full­trúa Sjálf­stæð­is- og Mið­flokks í borg­ar­stjórn Reykja­víkur á síð­asta ári um myglu­vand­ann í skólum borg­ar­innar í þessu til­viki Foss­vogs­skóla. Bók­unin hljóð­aði svo:

„Langvar­andi fjársvelti meiri­hlut­ans í Reykja­vík hvað snýr að við­haldi á hús­eignum borg­ar­innar er nú að birt­ast í þeirri myrku mynd sem nú blasir við. Þetta ástand er afleið­ing af upp­söfn­uðum við­halds­skorti og rangri for­gangs­röðun í stjórn borg­ar­inn­ar. Ljóst er að end­ur­skoða þarf alla verk­lags­þætti og verk­ferla er varða úttektir á skóla­hús­næði og setja fram raun­hæfa áætlun um end­ur­bætur og við­hald. Ljóst er að fara þarf í alls­herj­ar­út­tekt á skóla­hús­næði í borg­inni í ljósi þeirra til­vika sem komin eru upp. Full­trúar Sjálf­stæð­is­flokks hafa nú þegar lagt fram til­lögu þess efnis í borg­ar­ráð­i,“ segir enn fremur í bókun sjálf­stæð­is­manna í umhverf­is- og heil­brigð­is­ráði.

Hér koma fram full­yrð­ingar um orsakir myglu­gróð­urs­ins, sem vantar rök­stuðn­ing rann­sókna á við­kom­andi bygg­ing­um. Miðað við túlkun fyrri rann­sókna væru bygg­ing­argall­ar, svo sem hár­pípuís og steypu eða ­leki gegnum vatns­leiðsl­ur, þök eða utan­húss klæðn­ing­ar, lík­legri orsök mygl­unnar en skortur á við­haldi og sýnir enn og aftur nauð­syn þess, að vönduð rann­sókn fari fram á myglu­sköð­uðu hús­næði, í Reykja­vík og öðrum stöðum lands­ins. 

Höf­undur er fyrr­ver­andi fram­kvæmda­stjóri tækni­mála Sem­ents­verk­smiðju rík­is­ins.