Við sem hér búum erum svo lánsöm að sam­fé­lag okkar er lýð­ræð­is­legt rétt­ar­ríki. Það merkir að stjórn­skip­unin er ákveðin með lögum og sam­skipti ein­stak­linga ráð­ast að miklu leyti af lög­um. Ein for­senda þess að ríki verði rétti­lega sagt vera rétt­ar­ríki er að ein­stak­lingar búi við réttar­ör­yggi. Það þýðir að lögin séu sann­gjörn og tryggi grund­vall­ar­rétt­indi, að þeim sé fram­fylgt af rétt­læti, og að ágrein­ingi þar um sé ráðið til lykta af sjálf­stæðum og hlut­lausum aðila. Lögin eru sett af lög­gjafa, fram­kvæmd af yfir­valdi, og ágrein­ingi um fram­kvæmd þeirra er ráðið til lykta af dóm­stól­um. Í dag­legu tali er vísað til þessa fyr­ir­komu­lags sem þrí­grein­ingar rík­is­valds­ins og er það lög­fest í 2. gr. stjórn­ar­skrár lýð­veld­is­ins. Hver hinna þriggja vald­þátta rík­is­valds­ins, lög­gjaf­ar­vald­ið, fram­kvæmda­valdið og dóms­vald­ið, hefur þannig ákveðið hlut­verk. Mik­il­vægt er að hver þeirra um sig sé sjálfstæður og óháður hinum tveim­ur. 

Með hug­tak­inu réttar­ör­yggi gætum við átt við það eitt að haldið sé uppi lögum og reglu, en það eitt og sér er þó ekki full­nægj­andi vegna þess að sú skil­grein­ing getur í sjálfu sér sam­rýmst harð­stjórn, ef krafan er ein­ungis sú að stjórnað sé með lög­um. Hug­takið réttar­ör­yggi felur því í sér að borg­ar­arnir viti að þeir njóti skjóls af rétt­látum lögum og ekki síður sann­gjarnri og rétt­sýnni fram­kvæmd þeirra. Þar sem starfs­skyldur dóm­ara fela í sér vald fylgir þeim jafn­framt mikil sið­ferði­leg ábyrgð. Þeir gera sér grein fyrir því, enda er það for­senda þess að almenn­ingur geti borið traust til dóms­kerf­is­ins að dóm­arar beiti valdi sínu ein­göngu til að fulln­usta hlut­verk þess í þágu sam­fé­lags­ins. Traust er for­senda þess að réttar­ör­yggi sé fyrir hendi. Það er því veru­legt áhyggju­efni að traust til dóm­stóla mælist aðeins 37% sam­kvæmt nýjasta þjóð­ar­púlsi Gallup og hefur lækkað frá síð­ustu könn­un.

Traust er þess eðlis að það verður ekki fyr­ir­skip­að, það er áunnið og ræðst af verkum og orð­spori við­kom­andi stofn­un­ar. Ef til dæmis væri um að ræða spill­ingu meðal dóm­enda eða að dómar þeirra byggðu á geð­þótta­á­kvörð­un­um, þá væri eðli­legt að traustið væri lít­ið. Annað sem hefur áhrif á traust er ásýnd. Ásýnd skiptir miklu máli, því hún hefur áhrif á upp­lifun fólks og þar með traust. Það er þetta sem átt er við þegar sagt er að ekki sé full­nægj­andi að rétt­lætis sé í raun gætt heldur verði það einnig að sjást. Til þess að koma í veg fyrir að skyn­sam­legur vafi komi upp við með­ferð ein­stakra mála fylgja dóm­arar því ákveðnum form­regl­um. Traust er hug­lægt og þar af leið­andi við­kvæmt, auð­veld­ara er að rífa það niður en að byggja það upp. Þannig geta til­teknir atburð­ir, eins og vand­ræðin í kringum skipun dóm­ara Lands­rétt­ar, eða nei­kvæð ummæli haft áhrif á upp­lifun fólks, og þar með traust. Að mati höf­undar þessa pistils eru nið­ur­stöður þjóð­ar­púls­ins grafal­var­legar en jafn­framt óverð­skuld­aðar og því mik­il­vægt að reynt verði að átta sig á orsökum þeirra. 

Tilgangur dóms er að ljúka deilu, og því hlut­verki getur dóm­ari ekki losnað undan hversu erfitt sem það kann að vera, nema reglur um van­hæfi leyfi. Dóm­ari rök­styður nið­ur­stöðu sína í dómi, en eftir að dómur fellur er ekki ætl­ast til að hann eða hún ræði frekar dóm­inn eða þau rök sem fyrir nið­ur­stöð­unni voru. Það er því mik­il­vægt að texti dóms­ins sé eins skýr og vel rök­studdur og mögu­legt er, og geti staðið sjálf­stætt án frek­ari skýr­inga. Dómi er ætlað að vera endir þeirrar deilu sem hann fjallar um, með þeirri und­an­tekn­ingu að aðili máls getur fengið dóms­nið­ur­stöðu end­ur­skoð­aða af áfrýj­un­ar­dóm­stól þar sem fleiri dóm­arar sitja. Þegar tveir deila geta báðir haft eitt­hvað til síns máls, en oft er það þannig að annar reyn­ist hafa lögin með sér en hinn ekki.

Nið­ur­staða dóms fellur þá með þeim fyrr­nefnda, og ef ekki ríkir traust til dóm­stóla magnar það von­brigði og reiði þess sem tapar máli. Nú er það einnig svo að stundum er sjálfur texti lag­anna ekki alveg skýr um hvernig með eigi að fara við til­teknar aðstæð­ur, og þegar svo háttar til er það verk­efni dóm­ara að túlka lögin og beita öðrum rétt­ar­heim­ildum til þess að kom­ast að nið­ur­stöðu í þeirri deilu sem um er að ræða. Dóm­arar eru mann­eskjur en ekki vélar og því er það ekki alltaf svo að allir dóm­arar kom­ist að sömu nið­ur­stöðu þegar stað­reyndir eru metnar eða lög túlk­uð, og það þrátt fyrir að allir vandi til verka og haldi í heiðri þau gildi sem starfs­stétt þeirra hefur að leið­ar­ljósi. Þá getur ákvörðun dóm­ara verið umdeild, til dæmis í þeim til­vikum þar sem honum eða henni ber sjálfum að meta hæfi sitt. En ef ekki er hægt að tryggja að allt lög­lært fólk kom­ist alltaf að sömu nið­ur­stöðu um lausn laga­deilu eða ákvörðun dóm­ara, hver getur þá verið grund­völlur nauð­syn­legs trausts til dóms­kerf­is­ins þannig að hægt sé að tala um að réttar­ör­yggi sé fyrir hendi í sam­fé­lagi? Svarið við því er að finna í starf­inu sem slíku, eðli þess og skyldum - þeim gildum sem dóm­arar sem starfs­stétt hafa að leið­ar­ljósi. 

Í fyrsta lagi er frjálsu lýð­ræð­is­ríki nauð­syn að einn vald­þáttur stjórn­skip­un­ar­innar sé sjálf­stætt og heil­brigt dóms­kerfi og með öllu óháð hinum tveimur vald­þátt­un­um. Þó að miklar fram­farir hafi átt sér stað hér síð­ustu ára­tugi hvað þetta varðar mætti enn skerpa á fjár­hags­legu sjálf­stæði dóms­valds­ins og að því er varðar aðferðir við að velja dóm­ara. En það er ekki ein­ungis dóms­kerfið sem slíkt sem þarf að búa við sjálf­stæði, enn mik­il­væg­ara er að það er ein af frum­skyldum dóm­ara að vera sjálf­stæðir í störfum sínum og ákvörð­un­um, ekki aðeins gagn­vart full­trúum ann­arra vald­þátta og hags­muna­að­il­um, heldur einnig sam­starfs­mönn­um. Þeim ber skylda til að kom­ast að sjálf­stæðri nið­ur­stöðu í sér­hverju máli, og byggja þar ein­vörð­ungu á þekk­ingu sinni á lög­um. Sjálf­stæði dóms­valds­ins og dóm­ar­anna, og hlut­leysi þeirra, er grund­vall­ar­for­senda fyrir og órjúf­an­legur þáttur rétt­ar­rík­isins. Sjálf­stæði dóms­valds­ins á að tryggja öllum rétt til rétt­látrar máls­með­ferð­ar. Sjálf­stæði dóm­ara eru ekki for­rétt­indi í þeirra þágu, heldur for­senda þess að dóms­kerfið virki og trygg­ing fyrir því að frelsi og mann­rétt­indi njóti vernd­ar, og að almenn­ingur megi búa við réttar­ör­yggi.

Í öðru lagi er það skylda dóm­ara að vinna af heil­indum og óhlut­drægni, gæta jafn­ræð­is, halda við þekk­ingu sinni og vera skil­virk­ir. Lögin og þjóð­fé­lagið gera þessar kröfur til þeirra, en einnig þeir sjálfir og sam­fé­lag dóm­ara. Þessi gildi eru hluti af starfs­skyldum dóm­ara og koma fram í siða­reglum sem þeir hafa sett sér, bæði í ein­stökum lönd­um, við alþjóð­lega dóm­stóla, og á alþjóð­legum vett­vangi. Sjálfsinn­ræt­ing og þjálfun dóm­ara, í ljósi fram­an­greindra grund­vall­ar­gilda, marka inn­tak starfs­skyldna dóm­ara og sjálfs­virð­ingar og metn­aðar til að sinna starfi sínu vel. Þeir gera sér grein fyrir því að aðeins með því að hafa þau í heiðri verður ásýnd dóms­valds­ins þannig að þeir sem þurfa að leita réttar síns geti treyst sjálf­stæði og óhlut­drægni þess, og sætt sig við nið­ur­stöðu sem kann að vera önnur en lagt var upp með. 

Þegar um er að ræða traust, eins og í öðrum til­vikum þegar um óhlut­bundna eig­in­leika er að ræða, er auð­veld­ara að rífa niður en að byggja upp. Þar af leið­andi fylgir því tals­verð ábyrgð að setja fram ómál­efna­lega, ósann­gjarna og ósann­aða gagn­rýni á dóm­ara og dóms­kerfi. Á það sér­stak­lega við þegar lög­fróðar mann­eskjur tala. Til dæmis er því stundum haldið fram að ein­hver afstaða lög­manna muni hafa áhrif á nið­ur­stöðu dóms. Eins og hér að ofan hefur verið lýst, þá væri slíkt í algerri and­stöðu við starfs­skyldur og sið­ferði­leg við­mið dóm­enda. Einnig er því stundum haldið fram að einn til­tek­inn dóm­ari eða jafn­vel lög­lærðir starfs­menn dóm­stóla hafi slík áhrif, að dóm­endur þori ekki að taka aðra afstöðu en þeir leggja til. Nýlegt dæmi er full­yrð­ing sem höfð er eftir dönskum pró­fess­or, Mads Bryde And­er­sen, þess efnis að lög­fræð­ingar sem starfa hjá Mann­rétt­inda­dóm­stól Evr­ópu, við að aðstoða dóm­ara, ráði í raun nið­ur­stöðu dóma þar ásamt dóm­ara þess ríkis sem mál er höfðað gegn. Þetta er að sjálf­sögðu af og frá. Við þann dóm­stól starfa dóm­arar sem valdir hafa verið vegna hæfni sinnar og þekk­ingar og hafa yfir­leitt starfað lengi sem dóm­arar í sínu heima­landi. Hér verður að gera grein­ar­mun á vinnu aðstoð­ar­manna sem safna gögnum og rýna for­dæmi og þeirri ákvörðun sem dóm­endur taka síðan um nið­ur­stöðu. Annað dæmi af sama tagi eru nýlegar full­yrð­ingar fyrr­ver­andi dóms­mála­ráð­herra, Sig­ríðar Á. And­er­sen, um að sextán dóm­arar yfir­deildar sama dóm­stóls sinni ekki starfs­skyldum sínum þar sem þeir séu ekki hæfir til sjálf­stæðrar og óhlut­drægrar ákvarð­ana­töku vegna þess að þeir kunni ekki við að ganga gegn (meintri) afstöðu sautj­ánda dóm­ar­ans, þ.e. íslenska dóm­ar­ans. Slík hátt­semi dóm­ar­anna sextán myndi brjóta gegn öllum þeim grund­vall­ar­gildum sem dóm­arar starfa eftir og lýst hefur verið hér að fram­an. Full­yrð­ingar af þessu tagi eru alvar­legar og ábyrgð­ar­hlutur að setja þær fram, án þess að stuðst sé við stað­reynd­ir, þar sem þær eru til þess fallnar að grafa að ósekju undan trausti til dóm­stóla og þar með réttar­ör­yggi í sam­fé­lag­inu. Mál­efna­leg gagn­rýni á starfs­hætti og nið­ur­stöðu ein­stakra dóma er allt ann­ars eðl­is. 

Höf­undur er fyrr­ver­and­i hæsta­rétt­ar­dóm­ari.