Neðangreint er framsaga sem flutt var af greinarhöfundi á fundi Samtaka fyrirtækja í sjávarútvegi um gagnsæi í greininni 25. febrúar 2020.
1. Stóraukin upplýsingagjöf
„Ef það á að skapast eitthvað traust milli almennings og vörsluaðila sjávarútvegsauðlindarinnar þá þarf að sýna mun betur inn í hvernig starfsemi sjávarútvegsfyrirtækja gengur fyrir sig. Eðlilegt væri að sama upplýsingaskylda væri á öll sjávarútvegsfyrirtæki sem fá að halda á ákveðnum hluta af kvóta og hvílir á félögum sem skráð eru á hlutabréfamarkað.
Og góð rök eru fyrir því að upplýsingaskyldan ætti jafnvel að vera ítarlegri þegar um er að ræða fyrirtæki sem nýta náttúruauðlindir í sameiginlegri eigu þjóðar.
Í opinberum reikningum útgerðarfyrirtækja ætti að koma skýrt fram hvernig útflutningi er háttað, hversu stór hluti af afla er fluttur úr landi óunninn og hversu stóran hluta hans fyrirtæki selja sölufélögum sem þau eiga sjálf.
Í opinberum reikningum útgerðarfyrirtækja ætti að vera gerð skilmerkileg grein fyrir allri starfsemi samstæðunnar þannig að ekki sé nokkur vafi á því hvar raunveruleg framkvæmdastjórn hverrar einingar sé og þar af leiðandi skattskylda viðkomandi samstæðu.
Það ætti líka að liggja skýrt fyrir hvar í virðiskeðjunni hagnaðurinn er tekinn út. Er það á Íslandi? Þýskalandi? Lúxemborg? Kýpur? Hvert er skattspor hvers fyrirtækis í hverju landi sem það starfar?
Í opinberum reikningum útgerðarfyrirtækja ætti einnig að koma fram hversu stór hluti veiðiheimilda er veðsettur, hverjum þær eru veðsettar og fyrir hversu háa upphæð. Í ljósi þess að veiðiheimildir eru ekki eign sjávarútvegsfyrirtækjanna, og afar skiptar skoðanir eru um hvort það ætti yfirhöfuð að heimila veðsetningu þeirra, þá er eðlilegt að allar þessar upplýsingar liggi fyrir.
Í liðinni viku lagði ríkisstjórnin reyndar fram drög að frumvarpi sem mun, verði það að lögum, skilgreina 15 stærstu sjávarútvegsfyrirtæki landsins sem „eining tengd almannahagsmunum.“ Þá munu þau þurfa að lúta mun strangari skilyrðum um gagnsæi og upplýsingagjöf. Útgerðarfyrirtækin og hagsmunasamtök þeirra ættu að styðja þetta frumvarp og jafnvel að hafa frumkvæði að því að stíga enn stærri skref í átt að því að stækka vasaljósið sem þarf að skína inn í rekstur þeirra.
2. Tengdir aðilar
Það er auðvitað ótrúlegt að við séum árið 2020 að baxa við að setja löggjöf sem skilgreinir hjón og börn þeirra sem tengda aðila í sjávarútvegi. Þannig er hins vegar veruleikinn. Enn eru lög um stjórn fiskveiða þannig að fyrirtæki þarf að vera meirihlutaeigandi í öðru til að teljast tengdur aðili, á sama tíma og sú regla er við lýði að yfirtökuskylda skapist í skráðum félögum hérlendis við 30 prósent eignarhlut.
Úttekt Ríkisendurskoðunar á Fiskistofu sem skilað var fyrir ári síðan sýndi að eftirlit með því hvort yfirráð tengdra aðila í sjávarútvegi yfir aflahlutdeildum sé samkvæmt lögum, er í molum. Þ.e. að eftirlitsaðilinn með því að enginn hópur tengdra aðila ætti meira en 12 prósent af heildarafla væri ekki að sinna því eftirliti í samræmi við lög. „Fiskistofa treystir nánast alfarið á tilkynningarskyldu fyrirtækja við eftirlit með samþjöppun aflaheimilda,“ sagði í úttekt Ríkisendurskoðunar.
Frægasta dæmið um ætlaða tengda aðila, sem hafa þverneitað því að vera tengdir, eru auðvitað Síldarvinnslan og Samherji. Í Samherjaskölunum svokölluðu sem Wikileaks birti í fyrra kom fram að fyrrverandi forstjóri Síldarvinnslunnar og framkvæmdastjóri viðskiptaþróunar voru að kynna Síldarvinnsluna sem uppsjávarhluta Samherja á fundum erlendis á árunum 2011 og 2012. Í frétt sem birtist á vef Síldarvinnslunnar árið 2013, ári eftir að umræddar glærukynningar, var fjallað um „villandi fullyrðingar um tengsl Síldarvinnslunnar og Samherja, þar sem viðkomandi aðilar hafa vísvitandi reynt að gera eignarhald á Síldarvinnslunni hf. tortryggilegt.“
Væru þessi tvö fyrirtæki, og önnur sem halda á kvóta og eru í þeirra eigu, skilgreind sem tengd þá væri samanlögð aflahlutdeild þeirra um 16,6 prósent samkvæmt tölum frá því í september, eða langt yfir lögbundnu hámarki, sem var sett til að koma í veg fyrir að of mikið af aflaheimildum myndi safnast á fárra hendur.
Ég held að ég geti fullyrt að það séu ekki villandi fullyrðinga annarra sem hafi gert það eignarhald tortryggilegt.
3. Verðmyndun
Af hverju er ekki hægt að hafa bara eitt markaðsverð á hverri tegund? Af hverju er eitt verð milli tengdra aðila og annað, miklu hærra, verð sem sjálfstæðar fiskvinnslur eða sjálfstæðir útflutningsaðilar, og á endanum neytendur á heimamarkaði, þurfa að greiða?
Samkvæmt samantekt Verðlagsstofu skiptaverðs frá því í ágúst í fyrra greiddu norsk fiskvinnslufyrirtæki allt að fjórfalt hærra verð fyrir makríl á síðustu árum miðað við það sem íslensk fyrirtæki greiddu.
Við skulum bara segja það eins og er, það er ekkert eftirlit með milliverðlagningu. Skatturinn sinnir því ekki. Það skapar eðlilega tortryggni gagnvart útveginum ef margir gruna hann um að stunda mikla milliverðlagningu, en hann sjálfur neitar því, og ekkert handbært er sett fram með opnum og gagnsæjum hætti til að staðfesta þá neitun.
Það myndi gera gríðarlega mikið ef útgerðarfyrirtæki sem eiga sölufélög erlendis myndu einfaldlega samþykkja að opna algjörlega bækur sínar hvað þetta varðar, samhliða því að sú eining innan ríkisskattstjóra sem á að hafa eftirlit með þessu yrði margfölduð að mannafla og fjármagni.
4. Almenn hugleiðing um samfélagslega stöðu sjávarútvegs
Í júní 2019 var greint frá því í fjölmiðlum að sex fyrirtæki í sjávarútvegi hafi stefnt íslenska ríkinu vegna úthlutunar á makrílkvóta fyrir nokkrum árum. Kvóta sem fyrirtækin greiddu ekkert fyrir.
Þau telja sig hafa orðið fyrir fjártjóni, sem hefur verið sagt nema tugum milljarða í fjölmiðlum.
Ég óskaði eftir því að fá stefnur þessara sex fyrirtækja gegn íslenska ríkinu, sem er auðvitað ekkert annað en fyrirsvar fyrir almenning í landinu, afhentar. Ríkislögmaður taldi að hann þyrfti að bera það undir lögmenn fyrirtækjanna sem um ræddi hvort þeir myndu samþykkja að upplýsingar um málin yrðu veittar. Þau neituðu því að stefnurnar yrðu afhentar. Þetta er ekki til að auka tiltrú, draga úr tortryggni og er sannarlega ekki í anda gagnsæis.
Í lok árs 2018 áttu íslensk sjávarútvegsfyrirtæki eigið fé upp á 276 milljarða króna. Frá hruni og fram til þess tíma hefur eiginfjárstaða sjávarútvegsfyrirtækjanna batnað um 355 milljarða króna.
Alls greiddu fyrirtækin sér arð upp á 12,3 milljarða króna á árinu 2018. Frá árinu 2010 hafa þau greitt 92,5 milljarða króna til eigenda sinna í arðgreiðslur. Samanlagt vænkaðist hagur sjávarútvegarins um 447,5 milljarða króna á einum áratug, og við vitum öll að það bættist vel í þann sarp í fyrra, þótt þær tölur séu enn sem komið er ekki opinberar.
Samhliða hafa stærstu útgerðir landsins teygt sig inn í aðra geira. Keypt ósjálfbæran fjölmiðlarekstur og sturtað milljörðum króna í að halda honum við, með tilheyrandi skaðlegum áhrifum á samkeppni. Orðið ráðandi í fyrirtækjum á tryggingamarkaði. Flutningamarkaði. Í innflutningi á neytendavörum. Í uppkaupum á atvinnuhúsnæði. Og svo framvegis.
Í nafni gagnsæis er fullt tilefni, í fullri einlægni, að spyrja: Fyrir hvað eru stærstu sjávarútvegsfyrirtækin eiginlega að undirbúa sig með því að safna saman öllum þessu auði? Hversu stóran hluta atvinnulífs er eðlilegt að fólk úr einum geira, sem nýtir náttúruauðlindir í almannaeigu, nái að sölsa undir sig?
Hversu mikið þurfa menn að eiga til að verða sáttir?
Er til tala sem þarf að mæta?
Ef svo er þá væri gagnsætt að geta fengið hana fram.“
