Nú þekk­ist sú skoðun og þykir fín, að þær þjóðir ein­ar, sem gefa fjár­magns­eig­endum lausan taum­inn, geti spjarað síg í hinu hnatt­ræna hag­vaxt­ar­kapp­hlaupi. Það megi ekki íþyngja þeim um of með afskipta­semi og skött­um, því að þeir kunni að fyrt­ast við og fara. Þar með væri hag­vöxt­ur­inn í hættu og um leið atvinna og afkoma almenn­ings. Þeim þjóðum gangi hins vegar allt í hag­inn, sem dansa eftir töfraflautu fjár­magns­ins: Lækka skatta, einka­væða rík­is­fyr­ir­tæki og þjón­ustu og láta af óþarfa afskipta­semi og eft­ir­liti. Það fylgir sög­unni, að það sé engra ann­arra kosta völ.  

Þannig hljóðar í stuttu máli erki­bisk­ups­boð­skapur nýfrjáls­hyggj­unn­ar, sem stund­um  er kenndur við höf­uð­stöðvar hennar og kall­ast þá „Was­hington - vizkan”. Boð­skap­ur­inn er einatt settur fram, eins og hann væri óum­deild nið­ur­staða vís­inda­legra rann­sókna. Samt er hann boð­aður af ákefð heit­trú­ar­manns­ins. Þetta trú­boð hefur tröll­riðið heims­byggð­inni s.l. ára­tugi. Hinum trú­uðu er heitið sælu­vist þegar í þessu lífi, en efa­semd­ar­mönnum er hótað hörðu í hag­vaxt­ar­lausum heim­i. 

Sam­kvæmt kenn­ing­unni er hið nor­ræna vel­ferð­ar­þjóð­fé­lag – reyndar vel­ferð­ar­ríkið evr­ópska – á villi­götum og mun ekki stand­ast mikið lengur í hinum harða heimi, þar sem þjóð­ríkin verða að keppa hvert við annað um hylli fjár­magns­ins.  Ávöxtur hund­rað ára þrot­lausrar póli­tískrar bar­áttu jafn­að­ar­manna og verka­lýðs­hreyf­ingar fyrir félags­legu rétt­læti er þar með veg­inn og létt­vægur fund­inn.  Dagar vel­ferð­ar­rík­is­ins eru sagðir tald­ir. Hinn vest­ur­heimski kap­ít­al­ismi græðginnar fer óstöðv­andi sig­ur­för um heim­inn. 

Mann­rétt­inda­hreyf­ing

Er eitt­hvað nýtt í þessu? Höfum við kannski heyrt þetta áður? Skyldi þeim bregða í brún, braut­ryðj­end­un­um, sem stofn­uðu Alþýðu­flokk­inn og Alþýðu­sam­bandið í Báru­búð við Reykja­vík­ur­tjörn fyrir rúmri öld, ef þeir mættu nema erki­bisk­ups­boð­skap – þar sem þeir nú sitja á frið­ar­stóli á æðra til­veru­stigi? Ég held ekki.  Ég held þetta mundi hljóma kunn­ug­lega í eyrum þeirra; jafn­vel eins og gamlar lumm­ur. 

Jafn­að­ar­manna­flokkar Evr­ópu – með verka­lýðs­hreyf­ing­una að bak­hjarli – urðu til sem mann­rétt­inda­hreyf­ing fátæks fólks í bar­áttu við ofur­vald auðs, sem safn­ast hafði á fáar hend­ur. 

Þessi mann­rétt­inda­hreyf­ing hafn­aði vald­beit­ingu. Hún beitti sam­taka­mætti sínum og sann­fær­ing­ar­krafti, sam­kvæmt leik­reglum lýð­ræð­is­ins, í því skyni að jafna lífs­kjörin og að tryggja öll­um, án til­lits til efna­hags eða þjóð­fé­lags­stöðu,  jöfn tæki­færi til að þroska hæfi­leika sína og til að lifa mann­sæm­andi lífi, frjáls undan oki fátæktar og rétt­leys­is. Þessi ein­földu orð – jöfn tæki­færi allra til þroska án til­lits til efna­hags og þjóð­fé­lags­stöðu – rúma vel kjarn­ann í lífs­skoðun okkar jafn­að­ar­manna. Þessi lífs­skoðun byggir ekki á hag­fræði­legum hind­ur­vitnum heldur á þeirri sið­fræði fjall­ræðu­manns­ins, sem kenndi: „Það sem þér viljið að aðrir menn gjöri yður, það skuluð þér og þeim gjöra.”

Sjálf­sagt mál, ekki satt, segir sam­tím­inn við sjálfan sig. En er þetta endi­lega sjálf­sagt mál í dag fyrir þann hluta jarð­ar­búa, sem sveltur heilu og hálfu hungri og eygir enga von um betra líf fyrir börn sín og barna­börn, þrátt fyrir töfra­tækni og ofgnótt fjár­magns, sem að bestu manna yfir­sýn dugir vel til að útrýma fátækt í heim­in­um, á ævi­skeiði einnar kyn­slóð­ar?

Þóttu þessar ein­földu kröfur sjálf­sagt mál, þegar braut­ryðj­end­urn­ir, sem við minn­umst í dag, þrykktu þær fyrst á kröfu­spjöld til að bera fram 1. maí í aug­sýn alþjóð­ar?  Þótti það sjálf­sagt mál að stétt­ar­fé­lögin fengju við­ur­kenndan samn­ings­rétt um kaup og kjör vinn­andi fólks?  Að tog­ara­sjó­menn ættu rétt á hvíld frá ofur­mann­legum vinnu­þræl­dómi nokkrar stundir á sól­ar­hring; að þeir sem yrðu fyrir slysum eða örorku ættu rétt á afkomu­trygg­ingu; að þeir sem misstu vinn­una ættu rétt á atvinnu­leys­is­trygg­ing­um; að þjóð­fé­lagið ætti að tryggja öllum aðgang að heilsu­gæslu og lækn­is­hjálp án til­lits til efna­hags; að allir skyldu hafa gjald­frjálsan aðgang að mennt­un; að skyn­sam­legt væri að sveit­ar­fé­lög byðu upp á dag­vistun barna til þess að gera mæðrum kleift að leita út á vinnu­mark­að­inn, þar sem þær skyldu þiggja sömu laun fyrir sömu vinnu og karl­ar? Sjálf­sögð mál, eða hvað? 

Nei – því fór fjarri. Ekk­ert þess­ara mála þótti á sínum tíma sjálf­sagt mál. Það var tek­ist á um þau, hvert og eitt, skref fyrir skref. Og við­kvæðið var oftar en ekki, eitt og hið sama: Atvinnu­líf­ið  (þjóð­fé­lag­ið) hefur ekki efni á þessu.  Fyr­ir­tækin kikna undan þessum byrð­um. Við verðum ekki sam­keppn­is­fær á erlendum mörk­uðum með þessu móti. Ef greiðslu­getu atvinnu­veg­anna er ofgert, blasir atvinnu­leysi við. 

Sann­leik­ur­inn er sá, að ef þetta við­kvæði hefði verið satt, í hvert sinn sem það var kveð­ið, værum við fyrir löngu komin á hausinn, fyr­ir­tæk­in, atvinnu­líf­ið, þjóð­fé­lagið og allt heila gall­er­í­ið. 

Árangur

Getur ver­ið, að það kveði við falskan tón, nú þegar frjáls­hyggjukór­inn kyrjar útfar­ar­söng­inn um vel­ferð­ar­rík­ið, sem skv. ritúal­inu á að vera að þrotum kom­ið? Eða hvað er að frétta af hinu nor­ræna vel­ferð­ar­þjóð­fé­lagi með sitt öfl­uga rík­is­vald, til­tölu­lega háa skatta, víð­tækar almanna­trygg­ingar og skyldu­að­ild að líf­eyr­is­sjóð­um, með rík­is­rekna skóla og opin­berar fjár­fest­ingar í innviðum sam­fé­lags á öllum svið­um? Er það ekki fyrir löngu komið á von­ar­völ? Er ekki fjár­magnið flú­ið? Hag­vöxt­ur­inn þrot­inn? Nýsköp­un­ar­glóðin kuln­uð? Og hvað með fram­tak ein­stak­lings­ins, sköp­un­ar­kraft­inn og frum­kvöð­ulsand­ann? Hefur þetta ekki allt saman kafnað undan fargi reglu­gerða­fárs­ins?  Sér nokk­urs staðar fyrir end­ann á bið­röðum atvinnu­leys­ingj­anna? 

Á seinni árum hafa sprottið upp ótal stofn­an­ir, sem sýsla við það að láta þjóðir heims gang­ast undir eins konar sam­ræmd próf í keppn­is­greinum hnatt­væð­ing­ar­innar. Hverjar eru keppn­is­grein­arn­ar? Þær eru hag­vöxtur og hag­sæld (VLF pr. mann); mennt­un­ar­stig þjóða (t.d. hlut­fall háskóla­mennt­aðra karla og kvenna af við­eig­andi ald­ursár­göng­um); fram­lög ríkis og fyr­ir­tækja til rann­sókna og þró­un­ar; nýsköp­un­ar­kraftur og hag­nýt­ing nýrrar tækni í fram­leiðslu­ferlum og þjón­ustu; atvinnu­þátt­taka karla og kvenna og sköpun nýrra starfa; frum­kvöðla-andi og fjölgun nýrra hátækni­fyr­ir­tækja; við­skipta­frelsi og sam­keppn­is­hæfni á alþjóða­mörk­uð­um; heilsa og vinnu­vilji; lífslíkur og lífs­gleð­i. 

Ein­staka próf­dóm­arar skyggn­ast undir yfir­borðið og bregða mælistiku á skipt­ingu auðs og tekna. Til hvers er hag­vöxt­ur, ef hann fellur aðeins fáum í skaut?  Þess vegna er það partur af frammi­stöðu­mat­inu að mæla t.d. fátækt barna og barna­fjöl­skyldna eða tíðni glæpa og fjölda þeirra, sem sitja í fang­elsum, svo að sam­borg­ur­unum stafi ekki af þeim hætta. Þá kemur t.d. í ljós, að  þótt höf­uð­vígi heim­skapital­ism­ans, Banda­rík­in,  skori dável í hag­vexti og nýsköpun er árang­ur­inn öllu lak­ari, þegar kemur að nýt­ingu mannauðs­ins, sem er helsta auð­lind þekk­ing­ar­þjóð­fé­lags­ins. 

Banda­rík­in, sem eitt sinn voru hið fyr­ir­heitna land tæki­færanna, eru nú orðin meira ójafn­að­ar­ríki en hin gömlu evr­ópsku kon­ungs­ríki, sem vest­ur­far­arnir flúðu á sínum tíma. Um 1% þjóð­ar­inn­ar, hinir ofur­ríku, eiga helm­ing þjóð­ar­auðs­ins. Eitt af hverjum fjórum til fimm börnum lifir undir fátækt­ar­mörk­um. Á Norð­ur­löndum telst eitt af hverjum tutt­ugu börnum búa við slíka fátækt, sem þykir smán­ar­blettur á þjóð­fé­lag­in­u.  Hvað þýðir þetta? Þetta þýðir m.a., að nor­ræna vel­ferð­ar­ríkið er nú álit­legra sem „land tæki­færanna” en Banda­ríki Norð­ur­-Am­er­ík­u. 

Fram­tíð­ar­sýn

En hvernig kemur hið nor­ræna vel­ferð­ar­ríki út á sam­ræmdu próf­unum í keppn­is­greinum hnatt­væð­ing­ar­inn­ar?  Því er fljótsvar­að: Þau eru öll, því sem næst án und­an­tekn­inga, best í sínum bekk.  Þau eru jafn­okar Banda­ríkj­anna um hag­vöxt, nýsköpun og sköpun starfa. En þegar kemur að nýt­ingu mannauðs­ins, mennt­un­ar­stig­inu, atvinnu­þátt­tök­unni og jafn­rétt­inu, standa Norð­ur­löndin Banda­ríkj­unum langtum fram­ar.  Þar skiptir sköpum lang­tíma­fjár­fest­ing sam­fé­lags­ins í mennt­un, heilsu­gæslu og umönnun barna.  Það kemur nefni­lega á dag­inn, að grund­vall­ar­reglan góða – kjarn­inn í lífs­skoðun okkar jafn­að­ar­manna- um jöfn tæki­færi allra til þroska, er sjálf und­ir­staða sam­keppn­is­hæfni þjóða í hinu alþjóð­lega þekk­ing­ar­þjóð­fé­lagi sam­tím­ans. Þetta skapar nor­ræna vel­ferð­ar­rík­inu sam­keppn­is­for­skot. Það er ekki þrátt fyrir vel­ferð­ar­ríkið – heldur vegna þess. Dauða­dómur Was­hington visk­unnar yfir vel­ferð­ar­rík­inu sýn­ist því ótíma­bær – ef ekki hreint öfug­mæli.

Fyrir nokkrum árum gaf Háskóla­út­gáfan út önd­veg­is­fræði­rit eftir feðgana dr, Stefán Ólafs­son, pró­fess­or, og Kol­bein Stef­áns­son, sem er dokt­or­snemi í félags­fræði við Oxford háskóla.  Ritið ber heit­ið: Ísland í breyttu þjóð­fé­lags­um­hverfi – Hnatt­væð­ing og þekk­ing­ar­þjóð­fé­lag. Þarna er dregið saman á einn stað ógrynni upp­lýs­inga um frammi­stöðu ólíkra þjóð­fé­lags­gerða í keppn­is­greinum hnatt­væð­ing­ar­inn­ar. Þetta önd­veg­is­rit ætti að vera skyldu­lesn­ing allra þeirra, sem fást við stjórn­mál hér á landi og sér í lagi þeirra, sem láta sér annt um fram­tíð vel­ferð­ar­rík­is­ins. Höf­und­arnir kom­ast m.a. að eft­ir­far­andi nið­ur­stöð­u­m: 

„Sú sýn að opin­bera vel­ferð­ar­kerfið sé fyrst og fremst útgjalda­byrði fyrir þjóð­fé­lagið og atvinnu­líf­ið, eins konar lystisemd­ir, sem hamli efna­hags­fram­förum, er (því) aug­ljós­lega röng....”

„Styrkur skand­in­av­ísku leið­ar­innar felst í því að með henni hefur tek­ist að sam­ræma far­sæla hag­sæld­ar­þróun við jöfnun tæki­færa og aukið rétt­læti  í sam­fé­lag­in­u.” 

Og að lokum þetta:

„Skiln­ingur á því, að vel­ferð­ar­ríkið geti haft stórt og mik­il­vægt hlut­verk við að skapa hag­stæð skil­yrði fyrir þekk­ing­ar­hag­kerfið fer nú víða vax­andi. Vel­ferð­ar­ríkið skapar betri skil­yrði fyrir nýt­ingu mannauðs­ins í þjóð­fé­lag­inu. Það býður upp á far­sælar leiðir til að fjár­festa í börn­um, forða þeim frá fátækt og leggur góðan grunn að menntun og þjálfum þeirra til virkrar þátt­töku í starfi þjóð­fé­lags­ins. Þannig er mannauð­ur­inn best nýttur og lífs­kjör fjöl­skyldna bætt. Það er því flest sem bendir til þess, að vel­ferð­ar­ríkið og þekk­ing­ar­hag­kerfið muni eiga far­sæla sam­leið í þjóð­fé­lags­gerð vest­rænna þjóða á næstu ára­tug­um.”

Höf­undur var for­maður Alþýðu­flokks­ins 1984-1996.