Þegar ég spurði þau tíð­indi, að arð­ur­inn af þjóð­ar­auð­lind Íslend­inga væri orð­inn að skatt­frjálsu erfðafé og eyðslu­eyri afkom­enda tveggja ólíg­arka á Akur­eyri, var ég í miðjum klíðum að lesa bók, sem í ljósi þessa þjóð­ar­hneykslis, gæti reynst Íslend­ingum þörf lexía. Bókin heit­ir: „Ex­port­ing the Alaska Mod­el“, eftir banda­ríska pró­fess­ora, Widerquist og Howar­d. 

Hvers konar þjóð­fé­lag er það, þar sem arð­inum af þjóð­ar­auð­lind­inni er stolið um hábjartan dag í póli­tísku skjóli stjórn­valda, sem að nafn­inu til a.m.k. eiga að gæta þjóð­ar­auðs­ins og þar með almanna­hags­muna? Það er alla vega meira í ætt við Sádí-­Ar­abíu og Namibíu en Noreg – já, og reyndar Alaska. Ég ætla að byrja á því, ykkur til upp­lýs­ing­ar.

Árið 1956 – fyrir 64 árum – stað­festir fylk­is­þingið í Alaska stjórn­ar­skrár­breyt­ingu, sem kvað á um sam­eig­in­legt eign­ar­hald íbúa fylk­is­ins á öllu landi utan skil­greindra bújarða og á öllum nátt­úru­auð­lind­um.

Árið 1960 fund­ust mestu olíu­auð­lind­ir, sem til eru í Norð­ur­-Am­er­íku á landi í almanna­eign, þar sem heitir „Alaska North Slope“.

Árið 1976 ákvað rík­is­stjórnin að verja hluta af árlegum tekjum af olíu­vinnslu til að stofna fjár­fest­ing­ar­sjóð undir nafn­inu „Alaska Permanent Fund“ (AP­F).

Árið 1982  ákvað rík­is­stjórn­in, að hluti af árlegum tekjum sjóðs­ins skyldi renna í sjóð undir nafn­inu „Permanent Fund Dividend“ (PFD). Þessi sjóður gengur í dag­legu tali undir nafn­inu Alaska arð­ur­inn (Alaska Dividend).

Sam­kvæmt reglum sjóðs­ins fær sér­hver íbúi Alaska – karl­ar, konur og börn – árlegar arð­greiðslur fyrir eign­ar­hlut sinn í olíu­auð­lindum Alaska lögum sam­kvæmt. Upp­hæðin er breyti­leg frá ári til árs, sveifl­ast að mestu eftir heims­mark­aðs­verði á olíu. Á seinni árum hefur arð­greiðslan numið milli 1000 og 1500 doll­urum á mann, eða sam­tals fyrir fimm manna fjöl­skyldu frá 5000 til 7500 doll­ur­um. Þegar best lét nam þessi arð­greiðsla 3269 doll­urum á mann eða sam­tals 16.345 doll­urum á fimm manna fjöl­skyldu. Það er á núver­andi gengi ÍSK 2.343.382.65-

Alaska mód­elið

„The Alaska Permanent Fund“ (ATF) er þjóð­ar­sjóður (Sover­eign Wealth Fund), sem sam­kvæmt skil­grein­ingu til­heyrir íbúum við­kom­andi sam­fé­lags og er varið til fjár­fest­inga, sem gefa af sér vexti og arð. Árið 1982 ákvað fylk­is­stjórn­in, að hluti af þessum arði skyldi greiddur út árlega öllum íbúum fylk­is­ins. Sú póli­tíska ákvörðun á sér stoð í lögum fylk­is­þings­ins.

Margar þjóðir hafa stofnað til sam­bæri­legra „þjóð­ar­sjóða“. En fylk­is­stjórn Alaska er eini aðil­inn í heim­in­um, sem greiðir reglu­lega pen­inga­greiðslur úr sjóðnum til allra íbúa fylk­is­ins. Með þessum hætti hafa stjórn­völd fylk­is­ins valið þann kost að nýta auð­lindapóli­tík í þágu fram­fara­sinn­aðrar félags­mála­stefnu. Lyk­il­hug­myndin að baki þjóð­ar­sjóðnum á að tryggja, að íbúar fylk­is­ins njóti áfram arðs af auð­lind sinni, líka eftir að auð­lindin sjálf er þrot­in. Hin árlega arð­greiðsla er partur af hag­stjórn­inni með því að örva eft­ir­spurn, studda kaup­mætti, án þess að skapa nokk­urt skrif­finnsku­bákn. Allt kemur þetta að góðu haldi til að bregð­ast við áföll­um, eins og t.d. far­aldr­in­um, sem nú herjar á jarð­ar­bú­a. 

Enn sem komið er á Alaska mód­elið engan sinn líka. Það sam­anstendur af þremur þátt­um: (1) Tekna er aflað með auð­linda­gjaldi (2) Auð­linda­gjaldið rennur í þjóð­ar­sjóð, sem er ávaxtaður með fjár­fest­ingum (3) Hluta af tekjum sjóðs­ins er síðan varið til greiðslu í pen­ingum til allra íbúa fylk­is­ins.

Rík­is­stjórnir hafa hingað til úthlutað þessum gæðum til einka­að­ila, ýmist frítt eða fyrir mála­mynda­gjald, eins og t.d. á Íslandi. Rétt­læt­ingin fyrir því á að vera, að þetta skapi atvinnu og komi þannig öðrum til góða. En það gengur ekki upp. Íbúar fátækra­hverf­anna í Jóhann­es­ar­borg eru engu bætt­ari þótt einka­að­ilar græði á dem­anta­námum S-Afr­íku. Íbúar Jakútíu fá ekk­ert í sinn hlut, þótt rúss­nesku ólíg­ar­k­arnir græði á tá og fingri á gull- og dem­anta­námum lands­ins. Ekki frekar en íbúar Colorado fá nokkuð í sinn hlut fyrir gull­námurnar í Den­ver.

Leigu­gjald en ekki skattur

Höf­undar „Alaska mód­els­ins“ leggja áherslu á, að auð­linda­gjöld fyrir nýt­ing­ar­rétt­inn á tak­mörk­uðum auð­lindum eru ekki skatt­ar. Auð­linda­gjöld geta hins vegar komið í stað­inn fyrir eða lækkað skatta. Þar að auki hafa auð­linda­gjöld þann kost að geta komið í veg fyrir ofnýt­ingu og rányrkju á auð­lind­um. Ef gjald­töku fyrir nýt­ingu auð­linda (þá erum við að tala um land, vatn, orku, skóga o.fl.) er skyn­sam­lega beitt, getur það verið þáttur í fram­sýnni verndun nátt­úru­auð­linda og umhverf­is. Það getur gefið fólki hvatn­ingu til að forð­ast neyslu afurða, sem byggja á rányrkju tak­mark­aðra auð­linda. Um þetta eiga því tals­menn vel­ferð­ar­rík­is­ins og umhverf­is­vernd­ar­sinnar að geta sam­ein­ast.

Það er sér­lega ámæl­is­vert, að mati höf­unda bók­ar­inn­ar, að rík­is­stjórnir skuli gefa ein­stak­lingum og fyr­ir­tækja­sam­steypum nýt­ing­ar­rétt á auð­lind­um, þega fyr­ir­tækin selja síðan afurð­irn­ar, sem fást við nýt­ingu auð­lind­ar­inn­ar, með ómældum hagn­aði. Það þarf að útrýma þeim mis­skiln­ingi, að auð­linda­gjöld séu skatt­ar. Auð­linda­gjöld eru gjald­taka fyrir nýt­ingu auð­linda, rétt eins og leiga er gjald­taka fyrir afnot af hús­næði. Sá sem borgar húsa­leigu er ekki þar með laus við skatta. Sá sem fær einka­rétt á nýt­ingu auð­lind­ar, úti­lokar þar með aðra. Þetta eru því for­rétt­indi. Og mikil fémæti. Það er bein­línis glæp­sam­legt, að stjórn­völd úthluti slíkum for­rétt­indum til að öðl­ast póli­tíska vild og haldi síðan vernd­ar­hendi yfir vild­ar­vinum sín­um. Þeir sem það gera, heita því með réttu þjófs­naut­ar.

Það er góðs viti, að útfærslan á Ala­skaarð­inum, sem Ala­ska­búar nú hafa reynslu af í tæp­lega 40 ár, hefur reynst vel í fram­kvæmd og skilað til­ætl­uðum árangri. Af þessu geta þjóð­ir, sem búa yfir ríku­legum auð­lind­um, mikið lært, að sögn höf­unda. Og taki nú hver til sín.

Auð­linda­stefna

Alþýðu­flokk­ur­inn var á sínum tíma eini íslenski stjórn­mála­flokk­ur­inn, sem hafði mótað sér heild­stæða auð­linda­stefnu. Allar auð­lindir innan íslenskrar lög­sögu – ekki bara í haf­inu og á hafs­botni – heldur líka land utan eign­ar­halds bújarða, vatn, orku­lind­ir, o.fl. skyldu vera að lögum sam­eign þjóð­ar­inn­ar. Við, jafn­að­ar­menn, settum það að skil­yrði fyrir sam­þykkt afla­marks­kerf­is­ins, að nytja­stofnar innan lög­sög­unnar yrðu að lögum lýstir sam­eign þjóð­ar­inn­ar. Við settum það að skil­yrði fyrir sam­þykkt fram­sals­réttar til að auka arð­semi grein­ar­inn­ar, að „tíma­bund­inn nýt­ing­ar­réttur skyldi aldrei mynda lögvar­inn eigna­rétt né bóta­kröfu á hendur rík­inu, þótt veiði­heim­ildir yrðu aft­ur­kall­að­ar“. Án þess­ara laga­á­kvæða, sem sett voru að okkar frum­kvæði, væri bar­áttan fyrir sam­eign þjóð­ar­innar á auð­lindum fyrir löngu töp­uð. 

Á þessum tíma (árið 1991) gátum við ekki kraf­ist þess, að auð­lind­ar­rentan rynni í rík­is­sjóð af þeirri ein­földu ástæðu, að sjáv­ar­út­veg­ur­inn var á þeim tíma sokk­inn í skuld­ir, þannig að auð­lind­ar­renta sem and­lag leigu­gjalds fyrir veiði­heim­ildir hafði ekki mynd­ast fyrr enn mörgum árum seinna (um og upp úr sein­ustu alda­mót­u­m). En á s.l. ára­tug hefur þessi auð­lind­ar­renta numið hund­ruðum millj­arða króna, eins og sýnt hefur verið fram á með ómót­mæl­an­legum rök­um. 

Við getum kallað það „Ís­lands­arð“. Eins og sýnt hefur verið fram á í þess­ari grein, hefur sam­bæri­legur „Ala­skaarð­ur“ á s.l. ára­tugum runnið til íbúa fylk­is­ins, ýmist í formi þjóð­ar­sjóðs eða í formi bein­greiðslna til íbúa fylk­is­ins. Eins og nýjasta Sam­herja­hneykslið sýnir hefur Íslands­arð­ur­inn runnið til fáeinna fjöl­skyldna – en ekki til eig­and­ans, þjóð­ar­inn­ar. Og þótt Íslands­arð­ur­inn hafi marg­faldað verð­mæti hluta­bréfa­eignar for­rétt­inda­að­als­ins skal hann samt sem áður vera að stórum hluta skatt­frjáls, í nafni laga um þjóð­ar­eign, sem samt sem áður hafa aldrei verið virt í fram­kvæmd. Hví­líkt sjú­sk! Stjórn­sýsla af þessu tagi er greini­lega að rúss­neskri fyr­ir­mynd. Núver­andi aðstoð­ar­for­sæt­is­ráð­herra Kana­da, Chrystia Freeland, hefur skrifað um það heila bók undir heit­inu: „Þjófn­aður ald­ar­inn­ar“. 

Það er komið að ögur­stundu. Það eru að verða sein­ustu for­vöð að grípa í taumana og stöðva þessa ósvinnu. Verði það ekki gert, er það stað­fest­ing þess, að hinn ofur­ríki for­rétt­inda­að­all hefur nú þegar náð slíkum helj­ar­tökum á íslensku þjóð­fé­lagi, að ekki verði aftur snú­ið. Ólíg­ar­k­arnir (rúss­neska yfir auð­linda­þjófa) ráða þegar lögum og lofum yfir heilu kjör­dæm­un­um, þannig að stjórn­mála­menn þora ekki lengur að rísa gegn ofur­valdi þeirra. Er það til­viljun að stofn­andi og burða­rás Vinstri Grænna og núver­andi for­maður Sam­fylk­ingar skila báðir auðu í þessu stærsta máli þjóð­ar­innar – báðir frá Norð­ur­lands­kjör­dæmi eystra? Það er vit­að, að ólíg­ar­k­arnir gera þegar út bæði Sjálf­stæð­is- og Fram­sókn­ar­flokk­inn. Nú verður ein­fald­lega að láta á það reyna, hvort stjórn­ar­and­staðan er á þeirra valdi líka.

Hér duga engin vett­linga­tök leng­ur. Stjórn­ar­and­staðan ætti þegar í stað að koma sér saman um aðgerða­á­ætl­un, sem byggir á eft­ir­far­andi í meg­in­at­rið­um:

1. Aft­ur­kalla allar fisk­veiði­heim­ildir í lok þessa fisk­veiði­ár­s. Þá reynir á laga­á­kvæði um, að aft­ur­köllun tíma­bund­inna veiði­heim­ilda myndar aldrei bóta­kröfu á rík­is­sjóð.
2. Veiði­heim­ildir á öllum nytja­stofnum í íslenskri lög­sögu verði boðnar upp. Þegar í stað verði gerð vönduð grein­ing á reynslu Fær­ey­inga, að upp­boðs­mörk­uð­um. Ríkið mundi skil­greina lág­marks­verð veiði­heim­ilda. 
3. Allar tekjur af sölu veiði­heim­ilda renni í þjóð­ar­sjóð (sbr. Ala­ska).
4. End­ur­heimt auð­lind­arent­unn­ar.

Stjórn­ar­and­staðan þarf þegar í stað að ráða í þjón­ustu sína fær­ustu lög­fræð­inga/end­ur­skoð­end­ur, inn­lenda og/eða erlenda, til að leita ráða um, hvernig megi end­ur­heimta megnið af auð­lind­ar­rentu upp á hund­ruð millj­arða á s.l. ára­tug með lög­form­legum hætti í krafti þess, að lögvar­inn eigna­réttur þjóð­ar­innar á auð­lind­inni hefur ekki verið virtur í reynd. Til greina kemur „wind­fall-ga­ins tax“ (of­ur­gróða­skatt­ur) skv. for­dæmi Malasíu 1997 eða útfærsla á stór­eigna­skatti, sem beitt var eftir seinna stríð til að inn­heimta hluta stríðs­gróð­ans í rík­is­sjóð. 

Næstu kosn­ingar eiga að vera þjóð­ar­at­kvæða­greiðsla um þessa aðgerða­á­ætl­un.

Ef Alþingi Íslend­inga tekur ekki í taumana í þessu máli og kemur lögum yfir þjóð­ararðs­þjófn­að­inn, stað­festir það, að völdin í íslensku þjóð­fé­lagi hafa færst frá lög­gjaf­ar­vald­inu til for­rétt­inda­að­als, sem ræður orðið lögum og lofum í land­inu. Þá er bara eitt úrræði eft­ir: Að þjóðin end­ur­heimti þau völd, sem hún hefur verið rænd, reki heim þetta dáð­lausa þing og velji sér nýja menn til for­ystu – menn sem þora og standa við orð sín um vernd almanna­hags­muna.

Höf­undur er fyrr­ver­andi utan­rík­is­ráð­herra og höf­undur bók­ar­innar Tæpitungu­laust: Lífs­skoðun jafn­að­ar­manns (HB Av 2019) þar sem ítar­legar er fjallað um auð­linda­stefnu jafn­að­ar­manna.