Þegar COVID-19 kippti hag­kerf­inu skyndi­lega í hand­bremsu voru góð ráð dýr. Stjórn­völd út um allan heim gripu til aðgerða til að vinna gegn atvinnu­leysi og koma í veg fyrir fjölda­gjald­þrot fyr­ir­tækja og heim­ila. Aðgerða sem ætlað er að auð­velda skjótan bata í hag­kerf­inu um leið og mark­aðir opn­ast. 

Alþingi Íslend­inga hefur sam­þykkt laga­frum­vörp í þessum til­gangi án þess að þing­menn hafi í raun haft gögn eða sér­fræði­á­lit til að byggja ákvarð­anir sínar á. Full sam­staða var um fyrstu skrefin en svo fór að Sam­fylk­ingin gat ekki stutt fram­leng­ingu á hluta­bóta­leið­inni og greiddi atkvæði gegn frum­varpi um laun í upp­sagn­ar­fresti. Ástæðan var fyrst og fremst sú að mikið skorti á skýr­leika og sam­spil þess­ara tveggja stóru aðgerða. Margt benti til að mála­til­bún­ingur allur hvetti til upp­sagna fremur en að fyr­ir­tæki héldi ráðn­inga­sam­bandi við starfs­menn. Það gátum við ekki sam­þykkt.

Það hefði auð­veldað okkur alþing­is­mönnum róð­ur­inn ef við hefðum haft aðgang að sér­fræð­ingum sem legðu mat á aðgerðir stjórn­valda og sam­spil þeirra, svör­uðu spurn­ingum alþing­is­manna og legðu mat á áhrif breyt­ing­ar­til­lagna þeirra.

Sam­staða um til­lögu þing­manna­nefndar

Á árunum 1974–2002 var starf­andi þjóð­hags­stofnun sem heyrði undir for­sæt­is­ráð­herra og átti að fylgj­ast með árferði og afkomu þjóð­ar­bús­ins, vinna að hag­rann­sóknum og vera rík­is­stjórn og Alþingi til ráðu­neytis í efna­hags­mál­um. Ákvörðun þáver­andi for­sæt­is­ráð­herra um að leggja niður Þjóð­hags­stofnun hefur alla tíð verið mjög umdeild. 

Alþingi sam­þykkti ein­róma 28. sept­em­ber 2010 þings­á­lyktun um við­brögð Alþingis við skýrslu rann­sókn­ar­nefndar Alþingis 2010. Ein til­laga þing­manna­nefnd­ar­innar var þessi: „Stofnuð verði sjálf­stæð rík­is­stofnun sem fylgist með þjóð­hags­þróun og semji þjóð­hags­spá.“ 

Þingmannanefndin lagði til að slík stofnun starfi á vegum Alþingis og hafi það hlut­verk að meta og gefa út spár fyrir efna­hags­lífið á sama hátt og Þjóð­hags­stofnun gerði til 1. júlí 2002. Til­lögur þing­manna­nefnd­ar­innar voru sam­þykktar sam­hljóða með atkvæðum allra 63 alþing­is­mann­anna.

Í 1. bindi í Skýrslu rann­sókn­ar­nefndar Alþingis um aðdrag­anda og orsök falls íslensku bank­anna árið 2008 segir í 4. kafla m.a. þetta: „Til þess að skapa hlut­lausan grund­völl fyrir sam­hæf­ingu efna­hags­stefn­unnar mætti fela sjálf­stæðri rík­is­stofnun það hlut­verk að spá fyrir um efna­hags­horf­urnar og meta ástand efna­hags­mála og lík­lega þróun að gefnum for­sendum um mis­mun­andi efna­hags­stefn­u.“ Það er löngu tíma­bært að Alþingi bregð­ist við skýrslu rann­sókn­ar­nefndar Alþingis og skýrslu þing­manna­nefnd­ar­inn­ar, sem fjall­aði um hana, og end­ur­reisi Þjóð­hags­stofn­un.

Fjár­mála­ráð og Þjóð­hags­stofnun

Með lögum um opin­ber fjár­mál, nr. 123/2015, var sett á stofn fjár­mála­ráð. Í athuga­semdum við frum­varpið seg­ir: „Virk stjórnun opin­berra fjár­mála er háð því hversu aðgengi­legar upp­lýs­ingar um mark­mið, for­send­ur, fram­kvæmd og áhrif fjár­mála­stefnu almennt eru. Til að stjórnun opin­berra fjár­mála sé árang­urs­rík þarf sam­still­ingu og sam­kvæmni þess­ara þátta. Hlut­verk fjár­mála­ráðs er að greina þetta sam­spil og meta hvort það sé rök­rétt og upp­fylli þær kröfur sem grunn­gildin og fjár­mála­reglan fela í sér og fjár­mála­stefnan hvílir á. Fjár­mála­ráð er fyrst og fremst fag­legt ráð sem beitir þeirri aðferða­fræði sem best er talin á sviði hag­vís­inda við grein­ingu og rök­stuðn­ing í álits­gerð sinni. Ráðið skal stuðla að gagn­sæi í umræðu um þróun opin­berra fjár­mála. Óháð álits­gerð fjár­mála­ráðs er grund­vall­ar­at­riði í þessu sam­heng­i.“

Fjár­mála­ráð er þriggja manna ráð. Til að það geti sinnt hlut­verki sínu er nauð­syn­legt að það fái upp­lýs­ingar og grein­ingar frá stofnun sem er óháð rík­is­stjórnum hverju sinni. Ný Þjóð­hags­stofnun væri til­valin til að vinna með fjár­mála­ráði við upp­lýs­inga­öflun og skýrslu­gerð. 

Nýir tímar

Vissu­lega er umhverfið breytt frá því að Þjóð­hags­stofnun starf­aði á árum áður. Sam­tök aðila vinnu­mark­að­ar­ins, hvort heldur er launa­fólks eða atvinnu­rek­enda, ann­ast grein­ingar í efna­hags­málum en einnig eru öfl­ugar grein­ing­ar­deildir innan bank­anna og aðrar stofn­an­ir, svo sem Við­skipta­ráð, sem láta sig varða grein­ingar á efna­hags­horf­um. Allt eru þetta hags­muna­sam­tök af ein­hverju tagi og óábyrgt að láta sem ekki komi til greina að grein­ingar geti verið lit­aðar af hags­munum þess­ara fyr­ir­tækja, stofn­ana eða sam­taka. Þess vegna er brýnt að í land­inu sé stofnun sem treysta má með nokk­urri vissu að dragi ekki taum ákveð­inna hags­muna­afla í þjóð­fé­lag­inu heldur hafi þjóð­ar­hags­muni að leið­ar­ljósi. Und­ir­rituð er fyrsti flutn­ings­maður frum­varps um Þjóð­hags­stofnun sem dreift var í þriðja sinn á Alþingi 9. júní 2020.

Höf­undur er þing­maður Sam­fylk­ing­ar­inn­ar.