Það ætti kannski alltaf að vekja spurningar þegar Framsóknarflokkur, Vinstri Græn og Sjálfstæðisflokkur koma sér saman um leið til að ráðstafa auðlindum landsins. Nú liggur fyrir frumvarp um hvernig má ráðstafa jörðum landsins og þá um leið auðlindunum sem jörðunum fylgja. Leiðin sem hefur verið valin er að við ákveðnar aðstæður þurfi samþykki frá ráðherra til að öðlast eignarétt eða afnotarétt jörðum. Málið varðar sem sagt algjöra grundvallarhagsmuni. Það fjallar um auðlindapólitík. Málið er bæði stórt pólitískt og það er stórt í þeirri merkingu að það hefur í för með sér breytingar á fjórum lagabálkum; lögum um eignarrétt og afnotarétt fasteigna; þinglýsingalögum; lögum um skráningu og mat fasteigna og loks jarðalögum. Margt við þetta mál krefst þess að það sé rýnt en helst eru það tvö atriði sem vekja upp spurningar.
Hvers vegna liggur svona á?
Fyrst er að þetta mál hefur varla verið rætt á þingi áður en keyra á það í gegn sem lög. Það eru óboðleg vinnubrögð og í engu samræmi við mikilvægi hinna samfélagslegu hagsmuna sem liggja að baki. Lagasetning af þessum toga þarf að vera ígrunduð, hún þarf að fá umræðu og fá að þroskast í umræðunni. Gott væri að lagasetning sem þessi fengi umræðu í samfélaginu, sem getur auðvitað ekki orðið á þeim hraða sem þetta mál virðist eiga að þjóta í gegnum þingið. Það gefur augaleið að lagasetning sem rædd er á örfáum fundum nefndar og svo í kjölfarið keyrð í gegn á lokadögum þings verður aldrei til þess fallin að ná sátt. Það verður fyrst eftir að lögin hafa verið sett sem kastljósið fer á inntak og pólitíska hugmyndafræði málsins. Auk þess er hætta á því að við svo hraða yfirferð verði gerð mistök. Hitt atriðið lýtur að hugmyndafræðinni að baki málinu. Þessi tvö atriði gera að verkum að spurningar vakna.
Umhugsunarverð leið að góðu markmiði
Yfirlýst markmið frumvarpsins er að auka gagnsæi og taka fyrir eignasamþjöppun. Það er mikilsvert markmið og svo samfélagslega mikilvægt markmið á skilið að vinna í kringum málið sé til þess fallin að ná því fram. Undirliggjandi markmið virðist þó fyrst og síðast að ákveðnir útlendingar geti aðeins keypt jarðir hafi þeir til þess samþykki ráðherra. Ísland er nú þegar afar lokað þegar kemur að erlendri fjárfestingu og þessi leið gerir ráðstöfun eignaréttarins til tiltekinna útlendinga utan EES háð leyfi ráðherra. Sýslumenn munu samkvæmt frumvarpinu hafa með höndum ákveðið eftirlitshlutverk hvað þessi viðskipti varðar en þeir hafa lýst því yfir að sjá ekki auðveldlega fram á að geta sinnt því hlutverki. Fyrir liggur því að þeir aðilar sem vinna eiga að því að ná fram markmiðum laganna treysta sér ekki til þess.
Hér á landi er gnægð af þjóðfélagslega mikilvægum náttúruauðlindum undir og á yfirborði jarðar, þar á meðal jarðhita, vatns- og veiðiréttindum. Við erum rík af samfélagslegum verðmætum í ósnortinni náttúru landsins. Það er sannarlega gild rök til þess að taka á samþjöppun eignarhalds á landi. Lagasetning um þessi markmið er í þágu almannahagsmuna. Útfærslan um þetta markmið hefur hins vegar mikið um það að segja hvort reyndin verði sú að standa vörð um almannahagsmuni. Aðferðin sem lögð er til í frumvarpinu til að tryggja þessi markmið er umhugsunarverð. Samþykki ráðherra verður áskilið fyrir ráðstöfun jarða í tilteknum tilvikum, svo tryggja megi nægt aðgengi að ræktanlegu landi. Ráðstöfun á lögbýli verður háð athugun og samþykki ráðherra.
Ráðherrann rannsakar
Ráðherra hefur samkvæmt þessu það hlutverk að rannsaka í hvaða tilgangi jarðir eru keyptar og svo að veita samþykki fyrir kaupum, ef honum líst þannig á. Til þess fær ráðherrann nokkuð svigrúm, því við matið á hann að líta til þess hver áform viðtakanda réttar um nýtingu nýrrar fasteignar eru og hvernig hann og tengdir aðilar nýta fasteignir sem þeir eiga fyrir. Opið orðalag eins og þetta um völd ráðherra hvað varðar kaup og sölu á jörðum opnar á að pólitík verði samofin jarðakaupum. Það er stef sem rímar illa við það markmið að ætla að verja almannahagsmuni. Frumvarp sem snýst um auðlindapólitík hlýtur að krefjast vandaðra vinnubragða.
Það er sömuleiðis ástæða til að líta víðtækar takmarkanir á eignarréttinum gagnrýnum augum, enda hefur frumvarpið jafnframt verið gagnrýnt fyrir að velja óþarflega íþyngjandi leið til að ná fram markmiði um að sporna gegn eignasamþjöppun. Gott markmið getur ekki orðið til þess að leiðina að markmiðinu megi ekki ræða. Það á sérstaklega við þegar vilji stjórnvalda virðist standa til að drífa mál í gegn um þingið, án teljandi umræðu og í miklum hraði. Hér er engin aðkallandi hætta á ferðum sem gerir að verkum að þetta mál þoli ekki umræðu í haust.
Höfundur er þingmaður Viðreisnar.
