„Reglur og fyr­ir­mæli, þessi vél­rænu verk­færi til skyn­sam­legrar notk­unar eða öllu heldur mis­notk­unar þeirra hæfi­leika sem mað­ur­inn fékk í vöggu­gjöf, eru fót­fjötrar ævar­andi ósjálf­ræð­is.“ 

Þetta skrif­aði þýski heim­spek­ing­ur­inn Immanuel Kant í svari við spurn­ing­unni „Hvað er upp­lýs­ing?“ árið 1784. Sá mann­legi hæfi­leiki sem Kant vísar til er sjálft brjóst­vitið og svar hans við spurn­ing­unni var í hnot­skurn „hafðu hug­rekki til að nota eigið hyggju­vit“. Þessi brýn­ing Kants er áleitin þessa dag­ana þegar við ræðum tveggja metra regl­una. Hvers konar regla er hún eig­in­lega og hvernig teng­ist hún dóm­greind borg­ar­anna? 

Í kjöl­far þess að myndir birt­ust af ferða­mála­ráð­herra í þéttum vin­kvenna­hópi hefur athygl­is­verður grein­ar­munur komið fram í umræð­unni. Tveggja metra reglan (eða eins metra reglan í vissum til­vik­um) felur ann­ars vegar í sér afdrátt­ar­laus fyr­ir­mæli til stjórn­enda fyr­ir­tækja og stofn­ana og hins vegar hvatn­ingu til almennra borg­ara. Í báðum til­vikum krefst útfærslan dóm­greindar og útsjón­ar­semi en með ólíkum hætti. Í fyrra til­vik­inu er stjórn­endum látið það eftir að útfæra nákvæm­lega hvernig þessi fjar­lægð milli starfs­fólks, við­skipta­vina eða nem­enda, eftir atvik­um, er gerð mögu­leg í til­teknu rými. Í síð­ara til­vik­inu er höfðað til hyggju­vits ein­stak­linga um það hvernig við högum umgengni okkar við annað fólk við marg­breyti­legar aðstæð­ur. Í báðum til­vikum er útfærslan próf­steinn á það hvernig við öxlum þá borg­ara­legu ábyrgð að vera öll almanna­varn­ir.

En mun­ur­inn á ábyrgð stjórn­enda og almenn­ings birt­ist líka skýrt í því hvernig stjórn­völd fylgja regl­unni eft­ir. Lög­regla sinnir eft­ir­liti með rekstr­ar­að­ilum og gerir athuga­semdir ef fyr­ir­mælum er ekki fram­fylgt með full­nægj­andi hætti, en slíkt eft­ir­lit með fram­ferði ein­stak­linga sam­rým­ist ekki hug­myndum okkar um frjáls­lynt sam­fé­lag. Við getum þurft að þola athuga­semdir sam­borg­ara okkar ef við hættum okkur of nærri þeim, en ekki afskipti lög­reglu. Og hegðun okkar getur verið ámæl­is­verð þótt hún feli ekki í sér brot á regl­um.

Í þessu til­liti hafa opin­berar per­sónur ákveðna sér­stöðu. Þau sem gegna trún­að­ar­störfum fyrir sam­fé­lagið hafa skyldur sem ráð­ast af hlut­verki þeirra sem almanna­þjón­ar. Fram­ferði þeirra er því jafnan metið eftir því hvort það beri vott um skiln­ing á þessu hlut­verki eða ekki. Það er ekki alltaf gagn­legt að setja þetta fram í formi þess hvort reglur séu brotnar eða ekki. Því hefur verið haldið fram að ferða­mála­ráð­herra hafi hvorki brotið tveggja metra regl­una né siða­reglur ráð­herra, en það breytir því ekki að hún sýndi mikið dóm­greind­ar­leysi með umræddu fram­ferði sínu.

Veiran setur okkur í marg­vís­legan vanda sem varðar m.a. það hvernig við umgöng­umst hvert ann­að. Það er flók­inn sam­skipta­veru­leiki sem aldrei verður njörv­aður nákvæm­lega niður í opin­beru reglu­verki. Það er skilj­an­legt að rekstr­ar­að­ilar kalli eftir skýrum fyr­ir­mælum um það hvernig þeir geti hagað starf­semi sinni og jafn­framt er æski­legt að almenn­ingur fái gagn­legar leið­bein­ingar um áhrifa­ríkar sótt­varn­ir. En ein­stak­lingar þurfa eftir sem áður að nota eigið hyggju­vit til að meta breytni sína í ljósi slíkra við­miða, útfrá aðstæð­um, hlut­verkum og af til­lit­semi við náung­ann. Þannig fer það ­sam­anað hlýða Víði og fylgja sinni eigin dóm­greind. 

Höf­undur er pró­fessor í heim­speki við Háskóla Íslands. 

Grein Kants, „Svar við spurn­ing­unni: Hvað er upp­lýs­ing?“, þýð­ing Elnu K. Jóns­dóttur og Önnu Þor­steins­dótt­ur, birt­ist í Skírni (haust 1993), 379–389.