Alexei Naval­ny, leið­togi stjórn­ar­and­stöð­unnar Í Rúss­landi er komin af gjör­gæslu á sjúkra­húsi í Berlín. Þangað var hann fluttur eftir að hafa veikst snar­lega á leið­inni frá Síberíu til Moskvu og þýskir læknar full­yrða að honum hafi verið byrlað eitrið Novichok, sem er með þeim eitr­aðri í heim­in­um. Þetta gerð­ist þann 20. ágúst síð­ast­lið­inn.

Það virð­ist eins og Rússar séu með eitt­hvað eit­ur­blæti, þ.e.a.s. þegar á að losa sig við stjórn­ar­and­stæð­inga og ef það er ekki eit­ur, þá er það eitt­hvað geisla­virkt.

Lit­vinenko drep­inn

Alex­ander Lit­vin­ken­ko, fyrrum starfs­maður FSB, sem flúði til Bret­lands, var drep­inn með geisla­virku efni af rúss­neskum útsend­ur­um. Einn þeirra, Andre Lugovoy, er nú þing­maður á rúss­neska þing­inu. FSB er arf­taki KGB, leyni­þjón­ustu fyrrum Sov­ét­ríkj­anna.

Lit­vinenko lýsti Rúss­landi Pútíns sem mafíu­ríki og féll í ónáð. Til að koma honum fyrir katt­ar­nef árið 2006 not­uðu útsend­arar Rúss­lands efnið pólón­íum-210, sem er há-­geisla­virkt. Á einni af síð­ustu ljós­mynd­unum sem teknar voru af honum liggur Lit­vinenko hel­sjúkur á sjúkra­beði í London. Reyndar voru meintir bana­menn hans svo kæru­lausir að víðs­vegar um borg­ina mátti finna slóð pólón­íums. Um málið var gerð ítar­leg skýrsla að lok­inni rann­sókn breskra yfir­valda. Fátt bendir til ann­ars en að Rússar hafi verið verki.

Skrípal-eitr­unin

Í mars árið 2018 urðu svo Sergei Skrípal og dóttir hans að öllum lík­indum fyrir barð­inu á útend­urum Rúss­lands í borg­inni Salisbury á Englandi. Skrípal hafði unnið fyrir leyni­þjón­ustu rúss­neska hers­ins, GRU, en hann var einnig útsend­ari bresku leyni­þjón­ust­unn­ar, MI6, svo­kall­aður „tvö­faldur njósn­ari“ (e. „dou­ble agent“). Árið 2004 var hann hand­tek­inn fyrir njósnir og sak­felldur tveimur árum síð­ar.

Árið 2010 var honum svo veitt land­vist­ar­leyfi í Bret­landi í fanga­skiptum Rússa og Banda­ríkja­manna. Þegar eitr­unin átti sér stað var Júl­ía, dóttir hans í heim­sókn frá Mosvku.

Hinir grun­uðu í því máli eru Alex­ander Petrov og Anatoly Chepiga, báðir starfs­menn GRU. Þeir sögð­ust hins­vegar hafa verið á ferða­lagi í bænum til að skoða marg­fræga kirkju stað­ar­ins og vinna í lík­ams­rækt­ar­brans­an­um. Þessu lýsa þeir meðal ann­ars í maka­lausu við­tali á sjón­varp­stöð­inni Russia Today, sem er sögð vera mál­pípa rúss­neskra yfir­valda.

Skripal-­feðginin fund­ust með­vit­und­ar­laus á bekk í garði í miðbæ Salisbury þann fjórða mars 2018, en lifðu af. Þau búa nú bæði á Nýja-­Sjá­landi undir nýjum nöfn­um. Þetta sama sumar dó hins­vegar bresk kona af Novichok-eitr­un, en talið er að hún hafi sprautað á sig eitr­inu úr ilm­vatns­flösku sem kunn­ingi hennar fann í rusla­fötu í bænum og gaf henni.

Hvað er Novichok?

En hvað er Novichok? Novichok er í raun efna­blanda tveggja til­tölu­lega sak­lausra efna, en þegar þau bland­ast saman verður súr blanda að ban­eitr­uðu tauga­eitri. Það voru Sov­ét­menn (Rúss­ar) sem upp­götv­uðu efnið á sjö­unda ára­tug síð­ustu ald­ar, í miðju köldu stríði, og engin tak­mörk voru þá á vopna­fram­leiðslu risa­veld­anna. Eitrið átti að vera ill­rekj­an­legt og að sögn er það bæði eitr­aðra en tauga­eitrið VX eða Sar­ín-­gas. Novichok ræðst á tauga­kerfi fórn­ar­lambs­ins og veldur meðal ann­ars alvar­legum trufl­unum á tauga­boð­um, hjarta­bilun og heila­skemmd­um. Mjög fáir hafa aðgang að eitr­inu.

Afhjúpaði spill­ingu

En hvað gerð­ist með Naval­ny? Á und­an­förnum árum hefur Alexei Navalany verið helsta nafnið í rúss­neskri stjórn­ar­and­stöðu, sér í lagi eftir að Boris Nemtsov, var skot­inn til bana í Kreml árið 2015. Nemtsov var á hátindi fer­ils síns aðstoð­ar­/vara-­for­sæt­is­ráð­herra Rúss­lands í stjórn Boris Jeltsín (1991-2000). Nemtsov hafði gagn­rýnt Pútín harka­lega fyrir inn­limun Krím­skaga (til­heyrði Úkra­ínu) og þátt hans í átök­unum í Úkra­ínu í kjöl­far­ið. Þau átök hafa nú kostað um 13.000 manns­líf.

Alexei Naval­ny, sem er með gráðu í lög­fræði, hefur hins­vegar á síð­ustu árum ein­beitt sér að því að afhjúpa spill­ingu í Rúss­landi. Tugir millj­óna manna hafa horft á mynd­bönd hans á YouTu­be, enda hefur hann ekki aðgang að hefð­bundnum fjöl­miðl­um, sem flestir eru undir beinni stjórn rík­is­stjórnar Pút­ins eða aðila sem eru vin­veittir hon­um.

Á rás Navalny er t.d. að finna um 50 mín­útna langan þátt þar sem hann afhjúpar glæsilífs­stíl og gríð­ar­legar eignir fyrrum for­seta og for­sæt­is­ráð­herra lands­ins, Dmi­try Med­vedev, vinar Pútíns frá Sankti Pét­urs­borg. Mynd­bandið hefur fengið yfir 30 millj­ónir spil­anir frá birt­ingu þess árið 2017. Mynd­bandið heitir „Ekki kalla hann Dím­on“ en á rúss­nesku vísar orðið „dím­on‘‘ til mafíósa eða gangstera. Aug­ljóst er því að opin­ber­anir sem þessar eru ekki vin­sælar meðal æðstu ráða­manna. 

Dýr­ustu ólymp­íu­leikar sög­unnar

Navalny hefur líka gagn­rýnt harka­lega fram­kvæmd vetr­ar­ólýmp­íu­leik­anna í Sochi árið 2014, en talið er að hrika­legum fúlgum fjár hafi þar verið eytt í mútur og aðra spill­ingu. Kostn­aður við Sochi-­leik­ana varð marg­faldur miðað við upp­runa­legar áætl­an­ir, áætlun gerði ráð fyrir 12 millj­örðum dala, en loka­talan er um fjórum sinnum hærri, eða um 50 millj­arðar doll­ara. Þetta gerir Sochi-­leik­ana þá dýr­ustu í sögu ólymp­íu­leik­anna.

Í ágúst var Navalny að fljúga frá borg­inni Tomsk í Síberíu og á leið til Moskvu. Í flug­inu fór honum að líða mjög illa og eru til mynd­bönd og hljóð­upp­tökur þar sem hann heyr­ist æpa af sárs­auka. Flug­maður vél­ar­innar tók þá ákvörðun að nauð­lenda í borg­inni Omsk. 

Flug­manni neitað um lend­ing­ar­leyfi

Í þætt­inum Utri­kes­byrån í Sænska rík­is­sjón­varp­inu var málið rætt og þar full­yrti Carl Bilt, fyrrum utan­rík­is­ráð­herra Sví­þjóðar að flug­manni vél­ar­innar hafi verið neitað um lend­ing­ar­leyfi af rúss­neskum yfir­völd­um. Hann lenti þó samt og það er talið hafa bjargað lífi Naval­ny, þar se læknar á staðnum gáfu honum móteitrið Atrópín. Flug frá Tomsk til Moskvu tekur um 4 klukku­stund­ir.

Hvernig hann fékk í sig eitrið er umdeilt; sumir segja te á flug­vell­inum, aðrir segja í gegnum föt. Það kemst þó senni­lega aldrei á hreint.

Nokkrum dögum síðar var Navalny fluttur til Þýska­lands til lækn­is­með­ferðar og eftir rann­sóknir þar full­yrtu þýsk stjórn­völd að Navalny hafi verið byrlað eitur sem lík­ist pólón­íum (stundum talað um pólón­íum sem „hóp“ eit­ur­efna). Hann er staddur þar núna og hefur verið útskrif­aður af gjör­gæslu. Ang­ela Merkel, kansl­ari Þyska­lands brást mjög harka­lega við þessu og er óvenju­legt að sjá jafn hörð við­brögð frá henni, þar sem hún er yfir­leitt mjög „diplómat­ísk“ og yfir­veguð í yfir­lýs­ingum sín­um.

Eignir Navalny frystar

Kreml­verjar hafa alfarið neitað ábyrgð í mál­inu og segja Navalny vel­komin til Rúss­lands. Rúss­nesk yfir­völd hafa hins­vegar gert íbúð Naval­nys í Moskvu og bankar­reikn­inga hans upp­tæka og „fryst“. Ástæða þess er sögð vera vegna skaða­bóta sem veit­inga­mann­inum Jevgéni Prí­gósjev voru dæmdar í máli sem hann vann gegn Naval­ny. Fyr­ir­tæki Prí­gósjévs sér skóla­mál­tíðir og sak­aði Navalný hann um að hafa valdið mat­ar­eitr­un. Prí­gósjev hefur náin tengsl við for­seta Rúss­lands, Vla­dimír Pútín og er kall­aður „kokkur Pútíns.“ Óneit­an­lega vekur tíma­setn­ingin á aðgerðum yfir­valda í skaða­bóta­mál­inu athygli.

Langur bati

Sagt er að það geti tekið mán­uði, ár eða jafn­vel lengur að jafna sig eftir eit­ur­efna­árásir sem þess­ar. Í „pólón­íum-grúpp­unni“ er um að ræða mörg hættu­leg­ustu eit­ur­efni sem til eru og valda þau mjög miklum skaða á innri líf­færum og tauga­kerfi.

Mál Navalny er bara það nýjasta í röð voveif­legra atburða sem rúss­neskir stjórn­ar­and­stæð­ingar hafa orðið fyr­ir. Áður­nefndur Boris Nemtsov var skot­inn til bana, blaða­konan Anna Polit­kovskaja var skot­inn til bana á heim­ili sínu árið 2006. Hún hafði einnig orðið fyrir eit­ur­efna­árás árið 2004, en lifað hana af. Allir þessir ein­stak­lingar eiga það sam­eig­in­legt að hafa gagn­rýnt harka­lega störf og aðgerðir Pútíns og sam­starfs­manna hans. 

Höf­undur er MA í stjórn­málum A-Evr­ópu frá Upp­sala-há­skóla.