Í sjón­varps­þætti nýlega urðu tveir stjórn­málafor­ingjar sam­mála um að núver­andi fyr­ir­komu­lag veiði­gjalda væri ekki ásætt­an­legt. Bæði voru þau hlynnt því að tekjur af auð­lind­inni rynnu „til byggð­anna þar sem verð­mætin eru sköp­uð“, eða eins og sagt var: „voru sköp­uð“. Mál­notkun þess­ara for­ystu­manna var nokkuð óljós, og þetta með sköpun verð­mæta var sér­lega óljóst. Það mátti skilja að verið væri að bæta ein­hverjum fyrir missi sem þeir hefðu orðið fyr­ir.

Núver­andi veiði­stjórnun hefur skilað þjóð­ar­bú­inu miklu, en jafn­framt hafa mörg störf tapast, sér­stak­lega störf sjó­manna.

Tog­ara­út­gerð hófst með komu Jóns for­seta, 1907 til Reykja­vík­ur, Þegar nýsköp­un­ar­tog­ar­arnir komu frá 1947 til 1952 voru þeir að tveimur þriðju gerðir út frá Reykja­vík og Hafn­ar­firði. Í áhöfnum þess þriðj­ungs togar­anna sem dreifð­ust um landið var veru­legur hlutur áhafnar alla jafna „að sunn­an“. Sömu sögu er að segja um skut­tog­ara­væð­ing­una frá 1972. Þá voru flestir af nýju stóru tog­ur­unum gerðir út frá Reykja­vík en brátt komu tog­arar á flesta firði. Til að full­manna skipin þurfti að fá menn af höf­uð­borg­ar­svæð­inu. Þarf­legt væri að kanna hversu stór hluti lög­skráðra áhafna á tog­urum á land­inu öllu hafa verið af höf­uð­borg­ar­svæð­inu fram á þennan dag. 

Það er í lok þessa tíma­bils sem settar eru þær veiði­tak­mark­anir sem leiddu til kvóta­kerf­is­ins, sem aftur leiddi til þess að stærsti hluti þess­ara tog­ara og starfa hvarf.

Ísland hefur breyst frá komu Jóns for­seta 1907. Sum þorp fóru úr byggð þegar eftir stríðs­lok og nú eru komin sum­ar­hús í nokkrum þess­ara byggða. En þró­unin hélt áfram, fólk flutti suð­ur, og kannski meira eftir til­komu kvóta­kerf­is­ins. Í könnun á vegum Byggða­stofn­unar 2019 kemur fram að auk atvinnu­tæki­færa sjálfs og maka eru það félags­legu þætt­irnir sem gætu leitt til brott­hvarfs frá minnstu byggð­un­um.

Byggða­stofnun hefur gert mann­fjölda­spá fyrir næstu 48 ár. Þar er gert ráð fyrir mik­illi fækkun fólks í flestum sveit­ar­fé­lögum utan höf­uð­borg­ar­svæð­is­ins.

Byggða­festu­kvóti

Gerðar hafa verið til­raunir til að snúa þró­un­inni við, meðal ann­ars með því að úthluta 5,3% kvóta botn­fisks til að stuðla að svo­kall­aðri byggða­festu. Þótt þetta fyr­ir­komu­lag hafi verið við lýði í ára­tug, þá liggur ekki fyrir neinn mæli­kvarði á árang­ur. Það er ekki einu sinni til mæl­ing­ar­hæf skil­grein­ing á hug­tak­inu byggða­festa. Hver er þróun þeirra byggða sem þetta á að styðja? Hver er breyt­ing á mann­fjölda á vinnu­aldri, þeim sem hafa stöðuga við­veru, og versla í „kaup­fé­lag­inu“ og styrkja með því byggð­ina? 

Sem skil­yrði fyrir sumum úthlut­unum af þessum 5,3% afla er gerð krafa um vinnslu afla í lönd­un­ar­höfn. Í athuga­semdum á sam­ráðs­gátt um frum­varp til laga um breyt­ingu á lögum um stjórn fisk­veiða, nr. 116/2006, með síð­ari breyt­ingum (at­vinnu- og byggða­kvótar o.fl.) er eft­ir­fylgni þess­arar kröfu dregin í efa. Það virð­ist vanta skil­grein­ingu á hvað átt er við með vinnslu afla? Til að bátur geti landað þarf lyft­ara á bryggj­una til að koma ker­unum á öku­tækið sem flytur fisk­inn suð­ur, og vænt­an­lega líka ein­hvern sem vigtar afl­ann, nema það sé lyft­ara­mað­ur­inn. Það er vænt­an­lega ekki vinnsla.

Spurt var: 

• Er það fisk­vinnsla ef fiskur er tek­inn úr bát og honum keyrt í gegnum einar dyr á fisk­vinnslu­húsi og út um aðr­ar?
• Er nóg að slægja fisk inni í húsi til að kalla það fisk­vinnslu?
• Er nóg að ísa yfir land­aðan fisk inni í fisk­vinnslu­húsi til að það kall­ist fisk­vinnsla?

Ný vél­vædd fisk­iðju­ver á Grund­ar­firði, í Reykja­vík og á Dal­vík eru dæmi um það besta í fram­leiðni og vöru­vönd­un. Það er hins vegar erfitt að sjá hvernig litlar ein­ing­ar, stundum styrktar vegna byggða­sjón­ar­miða, kannski í Hrísey eða á Bakka­firði, geta verið á pari við þau fisk­iðju­ver.

Verð­mæta­sköpun í sjáv­ar­út­vegi byrjar þegar fiskur veiðist. Þá skiptir ekki máli í hvaða byggð­ar­lagi skipið er skráð.

Næsti liður í ferl­inum er að fisk­ur­inn sé unn­inn þar sem best hent­ar, oft­ast sem næst mið­unum til þess að ekki fari of langur tími í sigl­ingu og til þess að koma í veg fyrir að afl­inn spillist eða veiði­tæki­færi glat­ist, eða sem næst útflutn­ings­höfn.

Einn þeirra staða þar sem verð­mæti skap­ast nú á tímum er í Kópa­vogi. Þar er fiskur hvaðanæva af land­inu búinn undir flutn­ing með flugi á mark­aði í austri og vestri.

Skýrsla um ráð­stöfun afla­magns sem dregið er frá heild­ar­afla og áhrif þess á byggða­festu  frá febr­úar 2017 stað­festir „að um 50% alls botn­fisks sem landað er fer nú til vinnslu á svæði sem er í innan við klukku­stundar fjar­lægð frá Kefla­vík­ur­flug­velli og Sunda­höfn, þ.e. aðal­lega við sunn­an­verðan Faxa­flóa og á Reykja­nesi“

Nið­ur­staðan er að: a) Á und­an­förnum ára­tugum hefur fólk hvaðanæva af land­inu „skapað verð­mæt­i“. b) Það er erfitt að sjá rétt­læti í því að fólk á ein­hverjum sér­stökum hluta lands­ins eigi rétt á meiri hluta af arði auð­lind­ar­innar en aðr­ir. 

Ein­ungis þeim sem nú hafa veiði­leyfi og vilja hafa til eilífð­ar­nóns er gagn að umræðum um að stýra fjár­munum þangað sem „verð­mætin eru sköp­uð“. 

Öðru­vísi fram­tíð

Við verðum að und­ir­búa okkur undir öðru­vísi fram­tíð þar sem alls konar störf eru lögð nið­ur. Þetta hefur þegar ger­st, ekki bara á fiski­skipa­flot­anum og í fisk­iðju­verum eins og áður er rak­ið, heldur líka í bönkum og annarri fjár­mála­starf­semi þar sem fækkun starfa á und­an­förnum árum nemur hátt í öll störf í álver­unum þremur og hjá mörgum und­ir­verk­tökum þeirra.

Það er bara tíma­spurs­mál hvenær veiði­heim­ildir verða veittar þeim sem hæst bjóða. Þjóðin skuldar eig­endum Sam­herja ekk­ert. Það voru til dug­legir útgerð­ar­menn áður en þeir komu að útgerð og skip hafa þró­ast stöðugt. Sú þróun var hafin löngu áður en þeir fermd­ust sem nú geta keypt allt og alla vegna þess að kjark hefur skort til að fram­kvæma vilja þjóð­ar­innar um að þjóðin skuli njóta fullrar auð­lind­arentu – þar sem mark­að­ur­inn er betri ákvörð­un­ar­að­ili en stjórn­mála­menn.

Hér hefur verið rætt um veiðar með smærri bátum sem margir eru gerðir út frá minni sveit­ar­fé­lögum og sækja leyfi til þess í gegnum 5,3% kerf­ið. Ef þessar veiðar skila frá­bæru hrá­efni væri ekki úr vegi að þeir sem slíkar veiðar stundi greiði veiði­gjald sem gæti verið nálægt leigu fyrir sam­svar­andi kvóta, þar til veiði­leyfi verða boðin upp á mark­aði. Þá borgi þeir það verð sem sam­þykkt hefur verið á mark­að­i.  Þeir sem búa og gera út frá byggðum sem að bestu manna yfir­sýn þarfn­ast stuðn­ings gætu haft umtals­verðan afslátt frá leigu með því skil­yrði einu að afl­inn sé verk­aður í sveit­ar­fé­lag­inu, eða fari á fisk­mark­að. 

Þeir eru til sem af mis­skil­inni góð­semi vilja bæta upp þeim sem kvóta­kerfið hefur haft áhrif á, svo sem þeim sem ekki geta fengið skips­pláss sem ekki eru lengur til, eða þeim sem vinna í fisk­iðju­verum sem eru heldur ekki til. Slíkar upp­bætur eru gagns­lausar og óskyn­sam­leg­ar. Alveg eins og með banka­starfs­fólkið er afar ólík­legt að þar verði í fram­tíð­inni til störf eins og áður voru í boði. Stjórn­mála­menn sem standa undir nafni eiga að gera auð­linda­mál að meg­in­málum næstu kosn­inga, og huga í alvöru að búsetu­þróun og alvöru starfstæki­færum á næstu árum og ára­tug­um. Heim­ur­inn hefur aldrei staðið kyrr og við þurfum sam­eig­in­lega að vinna að betri fram­tíð fyrir alla lands­menn í breyttum heimi.

Höf­undur starf­aði sem tog­ara­sjó­mað­ur.