Í sam­ráðs­gátt stjórn­valda má finna drög að stjórn­ar­skrár­á­kvæði um auð­lindir nátt­úru Íslands, sem á upp­runa sinn í for­sæt­is­ráðu­neyt­inu. Kallað hefur verið eftir slíku ákvæði í hátt í hálfa öld í íslenskri þjóð­mála­um­ræðu, án þess að af því hafi orð­ið. Ekki síst hafa yfir­ráð og ráð­stöfun fisk­veiði­auð­lind­ar­innar verið rót mik­illa póli­tískra átaka, ákallið um auð­linda­á­kvæði í seinni tíð má ekki síst rekja til þess. 

Þar er krafan að þjóðin í heild sinni njóti meg­in­á­góð­ans af auð­lind­un­um, en ekki útvalin fyr­ir­tæki. Það er því mik­il­vægt að nýtt auð­linda­á­kvæði taki mið af þeirri kröfu – án þess er betur heima setið en af stað far­ið.

Í nýbirtu áliti Fen­eyj­ar­nefnd­ar­innar kemur m.a. fram að skýra þurfi frekar hvað átt sé við með þjóð­ar­eign í tengsl við hefð­bund­inn eign­ar­rétt í drög­un­um, þar sem í grein­ar­gerð er gert ráð fyrir að þjóðin „eigi“ auð­lindir sam­kvæmt skil­grein­ingu:

„Í frum­varp­inu er lagt til að þjóð­ar­eign­ar­hug­takið sé notað í laga­legri merk­ingu varð­andi auð­lindir sem ekki eru háðar einka­eign­ar­rétti. Jafn­framt sé kveðið á um að auð­lindir almennt í nátt­úru Íslands til­heyri þjóð­inni sem er þá fremur stefnu­yf­ir­lýs­ing án ákveð­ins laga­legs inn­taks.“

„Sam­kvæmt ákvæð­inu til­heyra auð­lind­irnar íslensku þjóð­inni en það orða­lag vísar ekki til eign­ar­réttar heldur þeirrar hug­myndar að nátt­úru­auð­lindir Íslands séu gæði sem þjóðin öll hefur ríku­lega hags­muni af og séu í þeim skiln­ingi sam­eig­in­leg verð­mæti lands­manna.“

Þarna er því um óljóst laga­lega mark­laust „eign­ar­hald“ að ræða sem ekki verður séð að skipti neinu raun­veru­lega máli – orða­gjálfur til að skreyta mál póli­tíkusa í ræð­höldum á 17. júní. Þessi drög að nýju auð­linda­á­kvæði eru því fjarri því að vera svarið við því ákalli sem hefur hljó­mað úr sam­fé­lag­inu í ára­tugi. Slíkt ákvæði þjónar helst hags­munum stór­út­gerða, eig­enda lax­eld­is­stöðva og ann­arra sem fá aðgang að auð­lindum fyrir brot af and­virði þeirra. Þá þjónar það hags­munum ógagn­særrar gam­al­dags póli­tískrar henti­stefnu. Í gegnum tíð­ina hafa heyrst raddir um að þjóðin geti ekki átt neitt, en auð­vitað eru eigur rík­is­ins, eins og rík­is­jarð­ir, eign þjóð­ar­inn­ar, þótt ríkið sé skráð fyrir eign­ar­haldi, eins og ætti auð­vitað einnig að gilda um nátt­úru­auð­lind­ir.

Þessi drög varpa líka ljósi á þá stað­reynd að Alþingi er van­hæft til að hanna stjórn­ar­skrá sem setur völdum þess og áhrifum skorð­ur. Þótt það hafi sam­kvæmt núver­andi stjórn­ar­skrá völd til þess, er það sið­ferði­lega van­hæft og eina boð­lega leiðin er að það fram­selji sjálf­vilj­ugt það vald til t.d. ein­hvers konar stjórn­laga­þings sem sækti umboð sitt frá þjóð­inn­i.  

Stjórn­laga­ráð var á sínum tíma skipað af fólki víða úr sam­fé­lag­inu, fólki sem hafði engra hags­muna að gæta, ann­arra en þjóð­ar­inn­ar. Í auð­linda­á­kvæði stjórn­ar­skrár stjórn­laga­ráðs má finna:

„Stjórn­völd geta á grund­velli laga veitt leyfi til afnota eða hag­nýt­ingar auð­linda eða ann­arra tak­mark­aðra almanna­gæða, gegn fullu gjaldi og til til­tek­ins hóf­legs tíma í senn.“

Krafan um fullt gjald vísar beint til eign­ar­rétt­ar­á­kvæðis stjórn­ar­skrár­inn­ar, sem getur aldrei verið annað en sú meg­in­stefna að greitt sé fullt mark­aðs­gjald fyrir aðgang að auð­lind­um. Það er eina leiðin sem getur tryggt bæði jafn­ræði og gagn­sæi. Í ákvæði for­sæt­is­ráð­herra eru þessi hug­tök mark­laus í plaggi sem er opið fyrir póli­tískri henti­stefnu, plaggi sem með réttu má kalla auð­linda­á­kvæði stór­út­gerð­ar­inn­ar.

Höf­undur er heim­spek­ingur og for­maður Okkar auð­lind­ar.