Tíma­bili lofts­lags­skuld­bind­inga má skipta í fernt:

1. 2008-2012: Kyoto fyrra tíma­bil
2. 2013-2020: Kyoto, Doha fram­leng­ing 
3. 2021-2030: Par­ís­ar­sam­komu­lagið - fyrsta skuld­bind­ing­ar­tíma­bil
4. 2030+: Kolefn­is­hlut­leysi ríkja

2008-2012: Kyoto 1

Mark­mið Íslands fyrir fyrsta tíma­bilið var að halda okkur fyrir innan 10% aukn­ingu í losun miðað við 1990. Ísland samdi sér­stak­lega um tvenns konar und­an­þágur í sinni taln­ingu; ann­ars vegar að und­an­skilja CO2-losun frá nýrri stór­iðju og hins­vegar heim­ild til að telja breyt­ingar í land­notkun og skóg­rækt í átt­ina að mark­miðum sín­um.

Þetta 10% svig­rúm var nýtt til að gang­setja álver, en á fyrstu árum nýs álvers er mikil losun á PFC sem er öflug gróð­ur­húsa­loft­teg­und og fékkst ekki und­an­skilin taln­ingu. Þrátt fyrir að hart hafi verið barist fyrir að fá land­not­knun og skóg­rækt við­ur­kennda var lítið gert í þeim mála­flokki á tíma­bil­in­u. 

2013-2020: Kyoto Doha

Annað skuld­bind­ing­ar­tíma­bil Kyoto var sam­þykkt í Doha, Kat­ar. Ísland tók á sig ögn metn­að­ar­fyllri skuld­bind­ingar sam­kvæmt sam­komu­lagi við ESB. Við upp­haf þessa tíma­bils hlaut Ísland aðild að ETS kerf­inu þar sem stór­iðja fær sér­stakar úthlut­un­ar­heim­ildir sem ætl­unin er að draga saman með tíð og tíma. Ætl­ast er til að fyr­ir­tæki ann­að­hvort finni leiðir fram­hjá frek­ari losun eða kaupi heim­ildir á opnum mark­að­i. 

Reglur um það hvaða hluti stór­iðju væri á beinni ábyrgð stjórn­valda breytt­ust tals­vert á milli tíma­bil­anna tveggja. Þær und­an­þágur sem við höfðum fyrir stór­iðju á fyrra tíma­bili þurfti ekki lengur með til­komu ETS kerf­is­ins á seinna tíma­bili.

Ísland samdi við Evr­ópu­sam­bandið um heim­ild til að losa 15 millj­ónir tonna í þeim geirum sem eru á ábyrgð stjórn­valda. Sam­kvæmt tölum Umhverf­is­stofn­unar verður losun Íslands nær 20 millj­ónum eða fjórð­ungi yfir heim­ild. Til við­mið­unar var losun frá vega­sam­göngum sam­tals 979 þús­und tonn árið 2018. Losun verður því a.m.k. 17% umfram los­un­ar­heim­ildir og við því þarf að bregð­ast með jöfn­un­ar­að­gerðum sem hlaupa á millj­örðum króna.

Önnur lönd en Ísland, sem gerðu ekki tví­hliða samn­ing eins og við heldur höfðu aðild að evr­ópska „ef­fort shar­ing“ fyr­ir­komu­lag­inu frá upp­hafi höfðu við­mið fyrir sína losun reikn­aða niður á hvert ár.

Ísland fékk ekki slíkan útreikn­ing fyrir hvert ár og hefur mér gengið illa að skilja hvaða for­sendur liggja að baki okkar heim­ild. Umhverf­is­stofnun hefur vísað fyr­ir­spurn minni á Umhverf­is­ráðu­neytið og þaðan ber­ast von­andi svör innan skamms hvaða for­sendur liggja að baki hinni rúm­lega 15 milljón tonnum heim­ild til los­unar á seinna tíma­bili.

Aukn­ing vegna ferða­manna birt­ist meðal ann­ars í losun frá vega­sam­göng­um. Til árs­ins 2018 hafði gistin­óttum ferða­manna fjölgað marg­falt miðað við við­mið­un­ar­árið 1990 og fjöld­inn náði hámarki í ríf­lega 10,4 millj­ónum gistnátta árið 2018. Afar lítið var gert á þessum árum til að setja ferða­manna­straum­inn í sam­hengi við aukna losun þó neysla ferða­manna að flugi und­an­skildu sé öll á ábyrgð stjórn­valda þess lands sem er heim­sótt. Fram­úr­hlaupið á tíma­bil­inu nemur langtum meiri losun en hægt er að útskýra með fjölgun ferða­manna þó það sé vafa­laust drjúgur þáttur í aukn­ing­unni. Á þessu tíma­bili jókst fjöldi díselknú­inna bif­reiða á hvert heim­ili. Full­fjár­magn­aðar lofts­lags­á­ætl­anir birt­ust ekki fyrr en í tíð þeirrar rík­is­stjórnar sem nú er við völd. 

Í ljósi COVID-19

Á fyrstu níu mán­uðum þessa árs var 18% sam­dráttur í inn­flutn­ingi á blý­lausu bens­íni miðað við­sama tíma­bil í fyrra. Hrun ferða­þjón­ustu, hærra hlut­fall ekinna kíló­metra hrein­orku­bíla og aðgerðir stjórn­valda vegna kór­ónu­far­ald­urs­ins sem hafa áhrif á lífs­stíl og neyslu almenn­ings eru allt þættir sem hafa áhrif á notkun inn­fluttra orku­gjafa. Ljóst er að snarpur sam­dráttur í losun á þessu síð­asta ári Kyoto-skuld­bind­inga mun duga skammt í stóra sam­heng­inu. Hag­stofan birti nýlega svo­kall­aða til­rauna­töl­fræði um elds­neyt­is­sölu sem benda til að elds­neyt­is­sala hafi lítið sem ekk­ert breyst á fyrstu níu mán­uðum árs­ins. Þetta rímar hins­vegar ekki við inn­flutn­ings­tölur frá toll­in­um. 

2021+

Nú er markið sett enn hærra; 40% minni losun árið 2030. Góðu frétt­irn­ar, þó þær séu slæmar í efna­hags­legu sam­hengi, er að ferða­menn eru svo gott sem horfnir – í bili. Efna­hags­á­hrifum kór­ónu­far­ald­urs­ins fylgir sam­dráttur í losun vegna minni neyslu. Orku­skipti munu skila miklum árangri þegar upp er stað­ið, en ábat­inn verður ekki í hlut­falli við nýskrán­ingar hrein­orku­bíla heldur ekinna kíló­metra og þar er það sam­setn­ing virks bíla­flota sem skiptir máli. Enn menga flestir nýir bílar og enn eigum við eftir að úrelda út úr flot­anum fjöldan allan af meng­andi bíl­um. Bíla­floti end­ur­nýj­ast á 15 til 20 árum og við munum þurfa allt það tíma­bil með 100% hreinum nýskrán­ingum öku­tækja í öllum flokkum áður en árið 2040 gengur í garð ef ætl­unin er að ná fram kolefn­is­hlut­leysi í vega­sam­göngum það árið.

Póli­tísk ábyrgð

Fyrra Kyoto-­tíma­bil ber þess merki hversu fram­ar­lega í for­gangs­röð­inni upp­bygg­ing stór­iðju var upp úr alda­mót­um. Seinna tíma­bil Kyoto fangar árin þar sem vöxtur ferða­þjón­ustu var hvað mestur og á sér engan líka í sög­unni. Bæði tíma­bilin ein­kenn­ast af and­vara­leysi. Ef við leyfum okkur að líta í bak­sýn­is­speg­il­inn þá hefði verið far­sælt að huga að grænum sam­göng­um, bæði með hrein­orku­bílum í bílaf­leigu­flota og bættu leiða­kerfi fyrir áætl­ana­akstur á milli lands­hluta. Önnur sókn­ar­færi eru í stöðvun sauð­fjár­beitar á illa förnu landi, sam­ræm­ingu skipu­lags á byggð sem dregur úr eknum kíló­metrum, flýt­ingu banns við nýskrán­ingu bruna­bíla og hrað­ari förgun meng­andi bif­reiða.

Árni Finns­son, for­maður Nátt­úru­vernd­ar­sam­taka Íslands, komst vel að orði þegar hann sagði að sitj­andi umhverf­is­ráð­herra hefði fengið eitr­aðan arf þegar hann tók við emb­ætt­inu. Í hans tíð höfum við séð fag­legri vinnu­brögð og fjár­magn­aðar lofts­lags­á­ætl­an­ir. Þrátt fyrir snarpan sam­drátt í losun á þessu ári er á bratt­ann að sækja. Það er ekki bara umhverf­is­ráð­herra sem burð­ast með arf­inn heldur þjóðin öll. Kolefn­is­bók­haldið er í stærri mínus vegna fyrri rík­is­stjórna sem sýndu mála­flokknum lít­inn áhuga.

Þó það sé ekki við ráð­herr­ann að sakast á stjórn­sýsla lofts­lags­mála enn langt í land til að öðl­ast fullan trú­verð­ug­leika á ný og betur má ef duga skal. Líkön og for­sendur að baki lofts­lags­að­gerðum hafa ekki verið gerð opin­ber í öllum til­fellum og fag­að­ilar eru ekki á einu máli um það hversu áreið­an­legar tölur um losun sem teng­ist land­notkun eru. Dæmi um veiga­miklar for­sendur er líkan um sam­setn­ingu bíla­flota lands­ins, en það líkan er ekki opið almenn­ingi. En betur sjá augu en auga. Brýnt er að mála­flokk­ur­inn fá fjár­magn til að bæta eft­ir­lit og ganga úr skugga um að bók­haldið okkar sé trú­verð­ug­t. 

Lofts­lags­á­ætl­anir eiga að vera opnar og fylgja „open source“-hug­mynda­fræði sem hefur gef­ist vel í Staf­rænu Íslandi og mál­rann­sóknum síð­ustu ár. Miðlun þarf að vera tíð­ari, dýpri og í senn aðgengi­leg öllum hags­muna­hóp­um. Samn­ingar for­tíðar þurfa að vera gerðir opin­berir og jafn­framt for­sendur þeirra. Gagn­sæi er for­senda trausts. Fleiri skref í þá átt væru til heilla.

Höf­undur er ráð­gjafi.

Athuga­semd: Í fyrri útgáfu af grein­inni kom fram að tví­hliða samn­ingur Íslands við Evr­ópu­sam­bandið og aðild­ar­ríki þess um annað skuld­bind­ing­ar­tíma­bil Kyoto væri ekki opin­ber. Það er ekki rétt. Hann má nálgast hér.