I

Full aðild að Evr­ópu­sam­band­inu (ESB) brýtur ekki gegn sjálf­stæði og full­veldi aðild­ar­þjóð­ar, og þá ekki gegn full­veldi og sjálf­stæði Íslend­inga og Lýð­veld­is­ins Íslands ef til aðildar þess kem­ur. Full aðild að ESB verkar ekki heldur gegn þjóð­menn­ingu, þjóð­tungu eða þjóð­erni. ESB styður bein­línis þjóð­menn­ingu og þjóð­tungur aðild­ar­þjóð­anna. 

Reynsla aðild­ar­ríkja ESB stað­festir sjálf­ræði aðild­ar­ríkj­anna, en stjórn­völd sumra þeirra hafa staðið gegn ýmsum ákvörð­unum ESB og kom­ist vel upp með það. Um þetta má nefna Dani, Grikki, Íra, Ítali, Pól­verja, og Ung­verja. Mikla athygli vakti á sínum tíma að Frakkar og Hol­lend­ing­ar, hvorir um sig, stöðv­uðu um tíma stað­fest­ingu nýs aðal­sátt­mála ESB, og hér­aðs­þing Fland­erns í Belgíu tafði stað­fest­ingu versl­un­ar­samn­ings við Kanada. Auk þess hefur aðild­ar­ríki ein­hliða útgöngu­rétt úr ESB, svo sem úrsögn Breta stað­fest­ir. 

Við árs­byrjun 2021 stendur ESB and­spænis ýmsum við­fangs­efn­um. Vegna alþjóða­far­sótt­ar­innar er rætt um að ESB taki sér meiri verk­efni á sviði lýð­heilsu­m­ála en ráð er gert fyrir í aðal­sátt­mála þess. ESB hefur ákveðið að grípa til aðgerða gegn ofur­veldi alþjóð­legra upp­lýs­inga- og tölvurisa, með sér­stakri lög­gjöf um staf­ræna þjón­ustu og staf­ræna mark­aði. Afleið­ingar þessa kunna að verða víð­tæk­ar. Pól­verjar, Ung­verjar og Sló­venar settu nýlega skil­yrði við afgreiðslu fjár­laga og fjár­mála­á­ætl­unar ESB, vegna þess að önnur aðild­ar­ríki vilja skil­yrða styrk­veit­ingar við sam­stöðu um mann­rétt­indi og reglur rétt­ar­rík­is­ins. Tíma­bundin mála­miðlun náð­ist þessu sinni. Á síð­ustu stundu náð­ist mála­miðlun um víð­tækan sam­skipta- og við­skipta­samn­ing við Stóra-Bret­land sem hvarf úr ESB að fullu um ára­mót­in. Í þessu er mikið í húfi og reyndar mest undir fram­kvæmd­inni kom­ið. Loks mynd­ast nýjar aðstæður við Norð­ur­-Atl­ants­haf með nýrri for­seta­stjórn í Banda­ríkjum Norð­ur­-Am­er­íku.

Samn­inga­við­ræður Breta, eða Eng­lend­inga, og ESB um sam­skipti og við­skipti eftir útgöngu Stóra-Bret­lands fóru fram eftir gam­al­kunnu mynstri: Fyrst er urrað, gelt og glefsað mán­uðum saman en á síð­ustu stundu gengið að mála­miðlun með efn­is­at­riðum sem allir höfðu fyrir löngu séð fyr­ir.

Reynsla Evr­ópu­þjóða sýnir að það skiptir miklu að ákvarð­anir um aðild að ESB séu ekki teknar í tví­sýnni sundr­ungu með mik­illi and­stöðu meðal almenn­ings, heldur sé áhersla lögð á til­lits­semi inn­byrðis og víð­tæka þjóð­lega sam­stöðu eftir föng­um. Um þetta er reynsla Breta skýrt dæmi, en reyndar var stöð­ugum ádeilum á ESB árum saman þar í landi yfir­leitt ekki svar­að. 

Útganga Stóra-Bret­lands er tíma­mót í sögu ESB. Til skamms tíma var ESB i útþenslu og vexti og hafði aðdrátt­arafl, en nú virð­ist því skeiði lok­ið. Og útganga Breta er áfall. Hún er álits­hnekkir, og ESB er veik­ara eftir en áður. Meðal ann­ars má gera ráð fyrir að valda­af­stæður breyt­ist og for­ysta mót­ist meira en áður af tví­spili Þjóð­verja og Frakka. Ekki verður séð fyrir hvernig þetta verkar á önnur aðild­ar­ríki fyrr en frá líð­ur. 

II

Sam­kvæmt aðal­sátt­mála hefur ESB sér­stakt og óskipt yfir­þjóð­legt valds­um­boð í fimm mál­efna­flokk­um, sam­kvæmt samn­ings­um­boði aðild­ar­ríkj­anna um innra mark­að, efna­hags­sam­band og tolla­banda­lag. Varðar þar mestu um reglur um til­högun og þróun í svo nefndu fjór­frelsi: frjálsum hreyf­ingum og flutn­ingum fólks, fjár­magns, vöru og þjón­ustu á svæði ESB. Þá hefur ESB blandað umboð sam­eig­in­legt með aðild­ar­ríki í nokkrum öðrum mál­efna­flokk­um. En aðild­ar­ríkin hafa hvert um sig óskorað vald og umsjón með öllum öðrum verk­efnum og mál­efnum sín­um. Sam­kvæmt reglum ESB skal sam­ráð haft við þjóð­þingin og rík­is­stjórnir aðild­ar­ríkj­anna um und­ir­bún­ing, ákvarð­anir og fram­kvæmd­ir. Gagn­rýnt hefur verið að þetta sam­ráð sé ekki nægi­legt í öllum atvik­um.

Aðild ríkis að ESB ræðst að miklu leyti af sér­stökum aðild­ar­samn­ingi sem gerður er við inn­göngu þess. Aðild­ar­samn­ing­ur­inn hefur var­an­legt gildi, meðal ann­ars gagn­vart aðal­sátt­mála og öllum ákvörð­unum og breyt­ingum ESB. Aðild­ar­samn­ingur á að kveða á um sér­stöðu, óskir, rétt­indi og hags­muni hvers aðild­ar­ríkis og um til­högun og tak­mörk þátt­töku þess. En þá leiðir það af eðli máls að ekki verður full­yrt um það fyrir fram hvort eða hvernig full aðild að ESB mætir og tryggir hags­muni, rétt­indi, óskir og kröfur þjóð­ríkis sem leitar inn­göngu, fyrr en sam­eig­in­legt frum­varp að aðild­ar­samn­ingi er lagt fram.  

Ísland er aðild­ar­land samn­ings­ins um Evr­ópska efna­hags­svæðið (EES). Með því hefur Ísland auka­að­ild að ESB, en er í raun ann­ars flokks áhrifa­laust fylgi­ríki ESB og í skjóli Nor­egs. Með aðild að EES verðum við að lúta þeim ákvörð­unum sem ESB tekur á sér­stöku valdsviði þess. Við tökum ekki gildan þátt í und­ir­bún­ingi mála og lútum ákvörð­unum ann­arra sem háðir þiggj­end­ur. Þátt­takan í EES hefur reynst afar vel, en hún mætir ekki þeim kröfum sem hæfa sjálf­stæðu full­valda þjóð­ríki, stöðu þess eða metn­aði þjóð­ar­inn­ar. 

Ef til inn­göngu Íslands í ESB kemur verður að gera ráð fyrir að fyrst verði sam­þykkt í þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu að sækja um inn­göngu og hefja við­ræð­ur. Að loknum við­ræðum og gerð frum­varps að aðild­ar­samn­ingi verður að gera ráð fyrir annarri þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu til að stað­festa frum­varpið og inn­göngu í ESB á grund­velli samn­ings­ins. En íslensk stjórn­völd verða að vera við því búin að ekki fáist allar óskir sam­þykktar í við­ræð­unum eða að samn­ings­frum­varp verði ekki sam­þykkt í þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu, og hafa önnur við­brögð og úrræði til­bú­in.

Miklir við­skipta­legir hags­munir tengj­ast sam­skiptum Íslend­inga við ESB, auk ann­arra almennra sam­skipta og menn­ing­ar­tengsla. Utan­rík­is­við­skipti Íslend­inga, bæði útflutn­ingur og inn­flutn­ing­ur, bein­ast að ráð­andi hluta að ESB, EES og Stóra-Bret­landi. Það er hins vegar álita­mál hvernig hent­ast og rétt­ast verður að haga sam­skipt­un­um. Til greina koma aðild að EES áfram, útganga úr EES og gerð tví­hliða samn­inga, eða full aðild að ESB. Sam­skiptin við Stóra-Bret­land verða síðan sér­stakt við­fangs­efni frá og með 2021.

Sam­skipti og tengsl við ESB eru var­an­legt og umsvifa­mikið verk­efni og ráð­ast ekki í flýti. Eðli­legt er að Íslend­ingar starfi áfram innan EES, og að allar breyt­ingar bíði meðan ný skipan sam­skipta Stóra-Bret­lands og ESB mót­ast. Brexit veldur óvissu um við­skipti og jafn­vel röskun sem ekki má sjá fyr­ir, og samn­ingur Breta og ESB leysir ekki úr þessu þótt samn­ing­ur­inn sé Íslend­ingum vissu­lega betri kostur en samn­ings­leysi aðil­anna. 

Eftir því sem frekast er unnt ber að miða við víð­tæka inn­lenda sam­stöðu um val­kosti í fjöl­þjóða­sam­skiptum Íslend­inga, við­skipta­málum og þá einnig aðild­ar­mál­um. Og breyt­ingar krefj­ast mik­ils und­ir­bún­ings og aðlög­un­ar­tíma.

Full aðild að ESB virð­ist best mæta stöðu, kröf­um, hags­mun­um, rétt­indum og metn­aði sjálf­stæðs full­valda þjóð­rík­is, miðað við full­nægj­andi aðild­ar­samn­ing. Aðeins full aðild gerir ráð fyrir jafn­-rétt­há­um, sjálf­ráða og full­valda þátt­tak­endum að stefnu­mót­un, und­ir­bún­ingi, ákvörð­unum og fram­kvæmd. En sjálf­stætt full­valda þjóð­ríki hefur líka aðra val­kosti, verður að taka til­lit til ann­arra samn­ings­að­ila og finna sér sjálft færar leið­ir.

III

ESB er umsvifa­mesta frí­versl­un­ar­svæði heims, en er tolla­svæði út á við. ESB gengur næst Banda­ríkj­unum í hag­rænu mati og sam­an­lagðri kaup­getu. Aðild­ar­ríki ESB eru 27 tals­ins við árs­byrjun 2021. Mann­fjöldi í ESB er 447,7 millj­ónir manna, eftir að Stóra-Bret­land er gengið út með um 65,8 millj­ónir manna. Evru­ríkin eru nú 19 tals­ins, með um 341,9 millj­ónir íbúa. Árleg fjár­lög ESB nema nú aðeins um 2% af sam­an­lögðum fjár­lögum aðild­ar­ríkj­anna. 

Upp­haf ESB var Evr­ópska Kola- og Stál­sam­bandið sem var stofnað 1952 og síðan Róm­ar­sátt­mál­inn sem gerður var 1957. Sam­eig­in­legur innri mark­aður tekur gildi 1993, Maastricht-sátt­mál­inn líka 1993, Amster­dam-sátt­mál­inn 1999 og Lissa­bon-sátt­mál­inn 2009. Þjóð­ar­at­kvæða­greiðsla um Brexit fór fram í Stóra-Bret­landi 23. júní 2016 og í árs­byrjun 2021 varð end­an­leg útganga Stóra-Bret­lands. Margs konar ágrein­ingur hefur jafnan verið um sam­eig­in­legar ákvarð­anir innan ESB, viða­miklar umræður og mála­miðl­an­ir. Margt í ESB er enn í mót­un. 

ESB hefur á sínum vegum eitt­hvert víð­tæk­asta kerfi við­skipta­samn­inga í ver­öld­inni. Samn­ingar voru haustið 2020 við 78 ríki í öllum heims­hlutum og til við­bótar um 30 samn­ingar í und­ir­bún­ingi, líka í öllum heims­hlut­um, auk nokk­urra sem voru í bið af ýmsum ástæð­um. Við aðild að ESB opn­ast allir þessir samn­ingar nýju aðild­ar­ríki, nema það semji um annað í aðild­ar­samn­ingi sín­um. 

Framtíð þjóð­rík­is­ins Íslands og far­sæld íslensku þjóð­ar­innar innan þess skipta mestu máli varð­andi sam­skipti okkar við ESB sem aðra. Ekki má hunsa þá stað­reynd að fjar­lægðir skipta máli, hvað sem tækni­fram­förum líð­ur, en rúm­lega 2.100 kíló­metrar eru milli Reykja­víkur og Brüs­sel. Aug­ljós­lega eru aðstæður hér allar aðrar en þar, og þekk­ing þar á aðstæðum hér tak­mörk­uð. Lýð­veldið Ísland er aug­ljós­lega aðeins lítið brota­brot sam­an­borið við umfang ESB. Hér er á flestum sviðum sér­staða og sér­stakar for­send­ur. En það er ásetn­ingur Íslend­inga í fjöl­þjóð­legu sam­starfi að við eigum okkar eigin miðju og mið­stöð á landi hér. Fjar­lægðir og allar aðstæður krefj­ast þessa. Og mat á fram­tíð og far­sæld felur meðal ann­ars og ekki síst í sér mat varð­andi þjóð­menn­ingu, þjóð­tungu, þjóð­erni Íslend­inga, vel­ferð og lífs­af­komu, full­veldi og sjálf­stæði þjóð­ar­innar í land­inu.

Það er ótví­ræð og óum­deild reynsla íslensku þjóð­ar­innar að sjálf­stæði, full­veldi og sér­staða hafa reynst prýði­lega. Engar óskir eða skoð­anir eru um það meðal þjóð­ar­innar að hverfa skuli frá þessu, nema síður sé.

Flestir Íslend­ingar kjósa frjáls og opin sam­skipti við aðrar þjóð­ir, opið við­skiptaum­hverfi og versl­un­ar­frelsi með miklum útflutn­ingi og fjöl­breyti­legum inn­flutn­ingi. Umfang vöru- og þjón­ustu­út­flutn­ings Íslend­inga 2018 var um 47% af vergri lands­fram­leiðslu og umfang vöru- og þjón­ustu­inn­flutn­ings um 44%. Reyndar hefur inn­flutn­ingur iðu­lega verið jafn­mik­ill eða meiri en útflutn­ingur á liðnum tíma. 

Lang­flestir Íslend­ingar kjósa sam­keppn­is­hæft og sjálf­bært hag­kerfi. Flestir Íslend­ingar vilja líka forð­ast efna­hags­á­stand sem ein­kenn­ist af geng­is­sveiflum og jafn­væg­is­leysi og þeim háu vöxtum og kjara­skerð­ingum sem þessu fylgja, og flestir vilja forð­ast ójöfnuð við aðgengi manna og fyr­ir­tækja að erlendu lánsfé á erlendum láns­kjör­um. En þessi vanda­mál verða við­var­andi í við­skipta­heimi fárra fjöl­þjóða­gjald­miðla and­spænis við­kvæmum þjóð­ar­gjald­miðli smá­þjóð­ar. Þetta er raun­sætt mat á magn­hlut­föllum og öðrum aðstæðum en alls ekki geð­þótta­dómur um íslensku krón­una. En í þessu er var­an­leg við­skipta- og sam­keppn­is­hindrun sem heldur meðal ann­ars aftur af nýsköp­un, hag­vexti og þróun lífs­kjara á Ísland­i. 

ESB er mik­il­vægt í við­skiptaum­hverfi Íslend­inga, til við­bótar við alhliða menn­ing­ar- og félags­sam­skipti. Og evran er mik­il­væg­asti erlendur við­skipta­gjald­mið­ill Íslend­inga. Í vöru­út­flutn­ingi vegur evran 61,7% árið 2018, og í vöru- og þjón­ustu­út­flutn­ingi 43,0%. Mis­mun­ur­inn á þessum tölum skýrist helst af mis­mun í vægi Banda­ríkja­dals og breska punds­ins. Vægi punds­ins kann að breyt­ast á næstu árum. Ef gjald­miðlum ESB-­þjóð­anna Dana, Pól­verja og Svía er bætt við vægi evr­unnar verður það 50,4% í vöru- og þjón­ustu­út­flutn­ingi, en 67,7% í vöru­út­flutn­ingi árið 2018. Í vöru­inn­flutn­ingi árið 2018 vegur evra 33,9% og í vöru- og þjón­ustu­inn­flutn­ingi 36,2%, en með gjald­miðlum Dana, Pól­verja og Svía er vægi evru 49,6% í vöru­inn­flutn­ingi og 52% af vöru- og þjón­ustu­inn­flutn­ingi.

Hafa ber í huga að inn­göngu­ferli ríkis í ESB tekur mörg ár. Í atviki Íslands má gera ráð fyrir að inn­ganga taki varla skemmri tíma en nemur 6 árum. Í raun eru margar for­sendur Íslend­inga jafnt sem ESB gjör­breyttar frá því sem var þegar aðild­ar­um­sókn Íslands var til umræðu fyrir ára­tug. Ef til nýrrar aðild­ar­um­sóknar kemur þarf því að vinna málin að veru­legu leyti upp á nýtt. Erfitt er að meta hve langan tíma slíkur und­ir­bún­ingur tæki, hvort sem er meðal Íslend­inga eða í stofn­unum ESB, eða hins vegar hvort nægi­lega breið sam­staða gæti mót­ast meðal Íslend­inga til að tryggja fram­gang máls­ins. 

IV

Marg­vís­leg efna­hags­leg og stjórn­mála­leg rök verða nefnd með og móti fullri aðild Íslands að ESB. Meðal þess ávinn­ings sem Íslend­ingar kunna að sækja sér með fullri aðild að ESB er: 

• Full­gild og full­valda aðild að und­ir­bún­ingi, ákvörð­unum og fram­kvæmd ­sam­eig­in­legra ­mál­efna og reglu­verks; 
• Mjög víð­tækt og víð­feðmt við­skipta-, mark­aðs- og sam­skipta­svæði með­ marg­vís­leg­um tæki­færum og áskor­un­um; 
• Bætt umhverfi og for­sendur sam­keppni, nýsköp­unar og hag­vaxt­ar; 
• Stjórn­mála­tengsl, sam­ráð og örygg­i; 
• Veru­lega lækk­aðir og stöðugir vext­ir, svo og fjár­magns­kostn­aður yfir­leitt; 
• Stöð­ug­leiki í gengi gjald­mið­ils­ins og verð­lagi og einnig nokkuð lækkað almennt verð­lag. 

Íslend­ingar njóta nú þeg­ar, með aðild­inni að EES, veru­legs hluta þess ávinn­ings sem hér grein­ir, en þó ekki að fullu. Og EES-­samn­ing­ur­inn tekur til marg­vís­legra félags- og menn­ing­ar­sam­skipta á grund­velli ESB. Sterkar líkur eru til þess að ávinn­ingur af fullri aðild verði einnig veru­legar almennar kjara­bætur þegar frá líð­ur. En muna ber að full aðild tekur mót og mið af aðild­ar­samn­ingnum sem gera verður áður. Hann heldur fullu gildi áfram. En fjár­hag­ur, efni og ver­ald­ar­frami skipta ekki öllu máli. Úrslitum hlýtur að ráða hvernig samið verður um þjóð­ríkið Ísland, um menn­ing­ar­lega þætti og hver áhrifin og hverjar afleið­ing­arnar verða í sjálf­stæði og þjóð­erni Íslend­inga. 

Margt vinnur gegn því að Íslend­ingar verði að fullu aðilar að ESB. Um það má nefna erlenda reynslu. Í umræðum erlendis um Evr­ópu­mál hefur mikið borið á andúð gegn miklum greiðslum í sam­eig­in­lega sjóði, á andúð og ótta gegn því sem er útlent, því sem er fjar­lægt og ókunn­ug­legt og virð­ist lok­að, og því sem er umsvifa­mik­ið, stórt um sig og lík­legt til að taka sér völd. Mótun sam­eig­in­legra reglna á innra mark­aðnum hefur verið mót­mælt sem skipu­lags­bákni og óeðli­legri yfir­færslu valds, jafn­vel þótt aðeins séu reglur um mat á stærð og lögun sölu­varn­ings. Víða er vísað til þjóð­ern­is­kenndar og ætt­jarð­ar­ást­ar, og í nokkrum Evr­ópu­löndum hefur verið árang­urs­ríkt að and­mæla „of­ríki Þjóð­verja". Þessi and­staða meðal almenn­ings hefur víða reynst þeim mun sterk­ari sem hún hefur verið óljós, óskil­greind og jafn­vel þoku­kennd. Alls þessa gætir einnig hér á land­i. 

Ef almenn­ingur hér á landi sér aðeins stjórn­ar­stofn­anir í Brüs­sel og kemur ekki auga á fjöl­breyti­leg og mis­mun­andi sér­stæð og sjálf­ráð þjóð­ríki innan ESB, er hæpið að full aðild Íslands að ESB verði sam­þykkt. Ef kjós­endur á Íslandi álykta að full aðild að ESB hljóti að leiða til erlendrar aðildar og yfir­ráða í íslenskum sjáv­ar­út­vegi, verður full aðild að ESB ekki sam­þykkt hér. Ef kjós­endur telja að aðild­inni fylgi hrun í íslenskum land­bún­aði, verður aðild varla sam­þykkt hér. Ef íslenskur almenn­ingur trúir því að ESB hnekki sjálf­stæði og full­veldi Íslands, eða íslenskri þjóð­menn­ingu og þjóð­tung­unni, verður full aðild að ESB aldrei sam­þykkt hér. Ef íbúar á lands­byggð­inni sjá ESB sem grunn undir for­rétt­inda­stöðu ein­hverra eft­ir­læt­is­hópa í höf­uð­borg­inni, verður full aðild að ESB ekki sam­þykkt hér. Ef almenn­ingur metur það svo að aðild að ESB fylgi yfir­burða­staða erlendra fyr­ir­tækja og inn­flutts vinnu­afls, verður aðild ekki sam­þykkt hér. Ef almenn­ingur trúir því að full aðild að ESB feli í sér að Alþingi glati valdi sínu og íslenskar stjórn­valds­stofn­anir verði að lúta erlendu for­ræði, verður full aðild að ESB aldrei sam­þykkt hér. Ef Íslend­ingar meta það svo að Ísland verði í ESB aðeins úti­bú, kot eða hjá­lenda, sam­þykkja þeir aldrei fulla aðild. Og ef íslenskur almenn­ingur telur að engar leiðir verði opnar til útgöngu síð­ar, verður full aðild að ESB aldrei sam­þykkt hér.

Reynsla Evr­ópu­þjóða stað­festir að margs konar óljós og þoku­kennd sjón­ar­mið hafa mikil áhrif, ráða jafn­vel úrslit­um, um afstöðu kjós­enda. Í Nor­egi kom það fram á sínum tíma að sam­an­burður milli Nor­egs og fjöl­mennra Evr­ópu­ríkja, mann­fjöldi, stór­fyr­ir­tæki og umfang hag­kerf­anna, fældi fólk frá hug­myndum um aðild að ESB. Þar kom líka í ljós að fjar­lægðir skiptu fólk miklu máli. Þar sögðu menn: „Það er langt til Oslóar en miklu lengra til Rómar". Og þetta náði hugum almenn­ings.

En við megum aldrei fall­ast á ákvarð­anir vegna þess að við neyð­umst til eins eða ann­ars, enda engin ástæða til, eða vegna þess að við endi­lega þurfum þetta eða ann­að. Inn­ganga í ESB má ekki koma til mála nema við viljum það sjálf, ákveðum það sjálf. Hún má ekki verða þáttur í und­an­haldi, upp­gjöf, van­trú á eigin getu og tæki­færum, eða af veik­leikum eða ósigrum, heldur á hún þvert á móti að verða stefna til þess að ná nýjum árangri, sækja fram, bæta stöðu okk­ar, og til sigra. Full aðild kemur því aðeins til greina að gott verði betra.

Íslend­ingar verða að forð­ast að nokkur nauð­ung hafi áhrif á þessi mál. Til­lögur um fulla aðild að ESB hljóta að mið­ast alveg við hags­muni, óskir og rétt­indi íslensku þjóð­ar­innar og íslenska þjóð­rík­is­ins.

V

Innan ESB er valdi og for­ráðum hagað sam­kvæmt aðal­sátt­mála ESB sem kenndur er við Lissa­bon, höf­uð­borg Portú­gals. Valds­um­boð ESB er sem hér seg­ir:

A) Sér­stakt og óskipt yfir­þjóð­legt valds­um­boð aðeins í höndum ESB (Ausschli­eßliche Zuständig­k­eit­en/exclusive compet­ences): 

1. Tolla­banda­lag - 
2. Nauð­syn­legar sam­keppn­is­reglur vegna innra mark­aðar - 
3. Evran og pen­inga­mál evru­landa - 
4. Verndun auð­linda hafs­ins innan sam­eig­in­legrar fisk­veiði­stefnu - 
5. Sam­eig­in­leg við­skipta­stefna - 

Auk þess: samn­ing­ar við önnur rík­i um þessi mál.

Í þessum fimm mál­efna­flokkum hafa sam­eig­in­legar reglur og ákvarð­anir ESB óskorað gildi í aðild­ar­ríkj­unum og ganga að öðru jöfnu framar lögum og reglu­verki aðild­ar­lands. 

B) Blandað valds­um­boð ESB sam­eig­in­legt með hverju aðild­ar­ríki (Get­eilte Zuständig­k­eit­en/s­hared compet­ences):

1. nnri mark­aður - 
2. Félags­mál, en aðeins sam­kvæmt sér­heim­ildum - 
3. Hag­rænar og félags­legar svæða­að­gerðir og byggða­stefna til jöfn­unar og til að ­móta sam­stöðu og sam­fellu - 
4.  Land­bún­aður og fisk­veiðar - 
5. Umhverf­is­mál - 
6. Neyt­enda­vernd - 
7. Flutn­inga­mál - 
8. Sam­evr­ópsk sam­skipta­net - 
9. Orku­mál - 
10.  Dóms­mál, frelsi, öryggi og rétt­vísi - 
11. Sam­eig­in­legir þættir lýð­heilsu­m­ála, en aðeins sam­kvæmt sér­heim­ildum - 
12.  Rann­sóknir og tækni­þró­un, en aðild­ar­ríki getur líka tekið frum­kvæði - 
13. Þró­un­ar­sam­vinna og líkn­ar­mál, en aðild­ar­ríki getur líka tekið frum­kvæði - 
14. Aðstoð við aðild­ar­ríki.

C) Öll önnur völd og allir aðrir mál­efna­flokkar verða áfram á höndum ein­stakra þjóð­ríkja.

Stjórn­kerfi ESB lýtur ann­ars vegar nálægð­ar­reglu (Subsi­di­arität/subsi­di­arity) og hins vegar með­al­hófs­reglu (Ver­hältn­is­mäßig­k­eit/proportiona­lity). Í 1. bókun með aðal­sátt­mála ESB er fjallað um skyldu til sam­ráða við þjóð­þing aðild­ar­ríkj­anna um sam­eig­in­leg mál­efni, und­ir­bún­ing mála og ákvarð­an­ir. Í 2. bókun er fjallað um sam­ráð og und­ir­bún­ing mála sam­kvæmt nálægð­ar­reglu og með­al­hófs­reglu. 

Nálægðarreglan gerir ráð fyrir því að ákvörðun sé jafnan tekin svo nálægt sem verða má þeim sem mál snertir beint. Því skal til dæmis fyrst leita afgreiðslu í nær­sam­fé­lagi og þjóð­ríki, áður en máli verður vísað til sam­eig­in­legrar stofn­unar ESB, enda hafi ákvörðun þá víð­ari almenna til­vísun og afleið­ing­ar. Með­al­hófs­reglan gerir ráð fyrir að ákvörðun sé jafnan þröngt mótuð efn­is­lega og aldrei gengið lengra en beina mál­efna­lega nauð­syn ber til, enda rétt­mætt til­lit tekið til aðstæðna og rétt­inda þeirra sem hlut eiga að máli. Fisk­veiði­reglur ESB mið­ast við skil­mála um stöðug hlut­föll (relative Stabilität /relative stability) en þá er gert ráð fyrir að fyrri veiði­reynsla á haf­svæði verði lögð til grund­vallar skipt­ingu veiði­heim­ilda.

VI

Æðsta vald í mál­efnum ESB hafa:

• Leið­toga­ráð ESB (Europäischer Rat), 
• Ráð­herra­ráð ESB (Rat der Europäischen Union /Mini­sterrat),     
• Þing ESB (Europäisches Parla­ment),
• Fram­kvæmda­stjórn ESB (Europäische Kommission),
• Auk þess eru: Dóm­stóll, Mið­banki, og eft­ir­lits­stofn­an­ir.

Í leið­toga­ráð­inu ráða leið­togar stærstu aðild­ar­ríkj­anna mestu, en öll aðild­ar­ríkin eiga þar einn full­trúa jafnt og hafa öll rödd. Í ráð­herra­ráð­inu eiga öll aðild­ar­ríkin einn full­trúa jafnt, þ.e. fagráð­herra á því sviði sem er til umfjöll­unar hverju sinni, en ráð­herrar þeirra ríkja sem koma að hverju máli hafa þar sterkasta rödd hverju sinni. Í aðal­at­riðum er þing­sætum á þingi ESB skipt eftir íbúa­fjölda, en þó njóta fámenn­ustu aðild­ar­ríki nokk­urra for­rétt­inda í skipt­ing­unni. Öll aðild­ar­ríkin eiga líka einn full­trúa jafnt í fram­kvæmda­stjórn ESB, en þar er þeim skylt að meta og fram­fylgja ævin­lega sam­eig­in­legum sjón­ar­miðum og hags­mun­um. 

Fámenn aðild­ar­ríki hafa sterka stöðu í æðstu stofn­unum ESB. Þau hafa líka aðstöðu þar til að mynda sín eigin óform­legu banda­lög og hjálp­ast að í mál­um. Aðal­regla ESB um ákvarð­anir er ein­hugur og sam­staða allra, en í nokkrum til­teknum mála­flokkum ræður meiri­hluti. Hlut­leysi i máli hindrar ekki ákvörð­un. Um fund­ar­sköp og óskir um rann­sókn, skýrslur og óskir um til­lögur emb­ætt­is­manna fer að ein­földum meiri­hluta. Skil­greindur auk­inn meiri­hluti gildir um utan­rík­is­mál og örygg­is­mál. Um marg­vís­leg önnur ákvörð­un­ar­at­riði ræður skil­greindur auk­inn meiri­hluti, en þá er miðað við að lág­marki sam­þykki 55% aðild­ar­ríkja og jafn­framt 65% mann­fjölda. Í Leið­toga­ráð­inu er alltaf leitað fullrar sam­stöðu og unnið að mála­miðlun uns hún er feng­in.

Auð­vitað lifir „gamla Evr­ópa" að sínu leyti áfram í ESB, með hefð­bundnum sam­skipta­hátt­um, með afls­mun þegar svo ber við, og stundum með und­ir­hyggju, tak­mark­aðri til­lits­semi, klókindum og enda­lausu samn­ingamakki. En fjöl­miðlar ráða því að athygl­inni er oft­ast beint að for­ystu­mönnum fjöl­menn­ustu aðild­ar­ríkj­anna, jafn­vel svo að þeir virð­ast einir um hit­una stund­um.

Í aðal­sátt­mála ESB eru ákvæði um ein­hliða úrsagn­ar­rétt aðild­ar­rík­is, sem tekur tvö ár enda þótt ekki verði sam­komu­lag um útgöng­una (50.gr.). Þar eru líka sér­stök ákvæði um sér­stöðu og sér­stakt svig­rúm og sjálf­ræði fjar­lægra eyja­sam­fé­laga (349.gr.). Í bók­unum með aðal­sátt­mál­anum eru ýmis ákvæði sem varða sér­að­stöðu, sér­stakar aðstæður og rétt­indi ein­stakra aðild­ar­ríkja. 

VII

Sam­kvæmt því sem ofar segir um stjórn­ar­stofn­anir ESB er staða þjóð­ríkj­anna býsna sterk innan sam­bands­ins. Reynsla sýnir að þau geta farið sínu fram að miklu leyti og einnig staðið í and­stöðu við stefnu og ráð­staf­anir ESB. Nokkur dæmi, en ekki tæm­andi:

• Bretar höfðu gengið gegn ýmsu áður en þeir ákváðu að ganga úr ESB. Og þeir héldu upp­i­ ­stöðugri skot­hríð á ESB allan tím­ann, jafn­vel þótt Stóra-Bret­land nyti að ýmsu leyt­i ­for­rétt­inda innan ESB. Greiðslur Breta til ESB höfðu verið end­ur­skoð­að­ar, og að ýmsu leyti nutu þeir sér­stöðu á fjár­mála­mark­aði.
• Danir taka aðeins lít­inn þátt í sam­eig­in­legum lög­reglu­mál­um, og þeir hafa sér­stakar regl­ur um eign­ar­hald á landi og fast­eignum og varð­andi gjald­mið­il, danska krónu. Þeir hafa með þjóð­ar­at­kvæði fellt til­lögu um fulla þátt­töku í evru­sam­starf­inu, jafn­vel þótt danska krónan sé í raun svæð­istengd evr­u-­út­gáfa í mörgu til­liti.
• Frakkar hafa lengi hunsað reglur ESB um rík­is­fjár­mál. Þetta snertir meðal ann­ar­s langvar­andi halla­rekst­ur, almenn rík­is­um­svif, skulda­söfnun og fleira.
• Grikkir héldu uppi mik­illi and­stöðu vegna greiðslu­samn­inga eftir fjár­mála­hrun­ið. Þeir tóku ekk­ert til­lit til ýmissa ábend­inga um skatt­heimtu, rík­is­út­gjöld, nefnda­bákn, ­spill­ingu og skuld­setn­ingu. Við skulda­upp­gjör höfðu þeir miklar yfir­lýs­ingar uppi og knúðu ýmsar til­slak­anir fram.
• Írar hafa farið gegn reglum og beinum óskum ESB vegna skatta­mála sem sagt er að raski ­sam­keppn­is­stöðu ann­arra, og unnu málið nýlega fyrir Dóm­stóli sam­bands­ins.
• Ítalir hafa um langt ára­bil hunsað reglur og óskir ESB um halla­rekstur rík­is­sjóðs og um ­rík­is­skuld­ir, og upp á síðkastið um mót­töku hæl­is­leit­enda og fleira. Þar hafa menn lengi notað ESB sem skot­spón og grýlu í kosn­ing­um. 
• Malt­verjar hafa stundað ábata­sölu vega­bréfa og við­tæk kosta­boð til fjár­festa utan ESB, í blóra við óskir ESB og flestra ann­arra aðild­ar­ríkja.
• Kýpur : sama og Malta.
• Portú­gal: sama og Malta.
• Pól­verjar hafa gengið þvert gegn skil­málum og óskum ESB um dóms­valdið og skip­an ­dóm­enda, um stöðu stjórn­ar­and­stöðu og ýmis mann­rétt­inda­mál, einnig um þung­un­ar­rof og stöðu kvenna. Ráð­andi öfl þar nota ESB iðu­lega sem grýlu. Nú ­síð­ast stöðv­uðu Pól­verjar afgreiðslu fjár­laga og fjár­mála­á­ætl­unar ESB, en bráða­birgða­lausn um skeið fékkst með mála­miðlun . 
• Sló­venar tóku undir með Pól­verjum og Ung­verjum um fjár­lög og fjár­mála­á­ætlun ESB.
• Ung­verjar hafa farið alger­lega í bága við reglur og óskir ESB vegna flótta­manna, við til­högun og fram­kvæmd kosn­inga og stöðu lýð­ræðis og mann­rétt­inda, vegna ­kostn­aðar við rekstur mennta­stofn­ana, vegna sam­búðar Ung­verja við nágranna sína, og fleira. Ung­versk stjórn­völd hlakka yfir að nota ESB sem grýlu. Nú síð­ast stöðv­uðu Ung­verjar afgreiðslu fjár­laga og fjár­mála­á­ætl­unar ESB, en bráða­birgða­lausn um skeið fékkst með mála­miðl­un.
• Þjóð­verjar hafa hunsað reglur ESB um rík­is­fjár­mál.

Ekki er vafi á því að ágrein­ingur og átök hljóta að verða regla en ekki und­an­tekn­ing í víð­tæku og nánu ríkja­sam­bandi 27 ólíkra og mis­fjöl­mennra ríkja. Innan ESB hefur mikið verið deilt um ólíkan hugs­un­ar­hátt, lög­hlýðni og skyldu­rækni í sunn­an­ríkj­un­um, miðað við þjóð­löndin í norðr­inu. Norð­an­menn eru þá sak­aðir um yfir­læti og frekju. Eins hafa deilur staðið vegna athafna stjórn­valda í Mið­aust­ur-­Evr­ópu, og þar þykir mönnum að Norð­vest­ur­-­Evr­ópu­menn sýni kúg­ara­hneigð og dramb. Nú síð­ast var mik­ill lána­sjóður stofn­settur til stuðn­ings sunn­an­ríkj­un­um, og má vera að þannig megi mýkja kant­ana í sam­líf­inu. En í fram­tíð­inni má áfram búast við margs konar ágrein­ingi og árekstrum innan ESB.

ESB hefur ýmsar leiðir til að knýja sam­eig­in­legan vilja fram gagn­vart ein­stökum aðild­ar­ríkjum sem skor­ast úr sam­stöðu eða brjóta gegn sam­eig­in­legum reglum eða ákvörð­un­um. Til dæmis getur ESB skil­yrt styrk­veit­ingar og fjár­veit­ingar til ein­stakra ríkja, svipt þau atkvæð­is­rétti og stöðu innan sam­eig­in­legra stofn­ana, og loks tekið úrsögn til umræðu. En hingað til hefur ekki orðið af slíku. Lík­lega hafa stofn­anir ESB ein­fald­lega ekki treyst sér til þess að láta veru­lega til sín taka í raun, að minnsta kosti enn sem komið er. Og ESB hefur haldið uppi stuðn­ingi við þjóð­tungur og þjóð­menn­ingu ein­stakra þjóða innan sam­bands­ins. 

Svo virð­ist sem þjóð­ríkin hafi smám saman styrkt stöðu sína innan ESB í mörgum ákvörð­un­um. Eftir reynslu ESB af stað­fest­ingu við­skipta­samn­ings­ins við Kanada 2016 telja margir að for­ysta sam­bands­ins hiki við að beita sér­stöku og óskiptu yfir­þjóð­legu valds­um­boði eða vísa til þess áfram í slíkum mál­um. Svipað hefur komið á dag­inn varð­andi nýjan samn­ing við Singa­pore árið 2017, en þá dæmdi Dóm­stóll ESB að málið heyrði til blönd­uðu sam­eig­in­legu valds­um­boði sam­bands­ins með aðild­ar­ríkj­un­um.

VIII

Á umliðnum árum hefur verið kröftug fjöl­þjóða­þró­un. Tækni­legar fram­farir og upp­götv­anir hafa ýtt á eftir henni. Margt gott hefur fylgt. Má þar nefna meðal ann­ars aukna fjöl­breytni lífs­gæða á mark­aði, batn­andi lífs­kjör, nýsköpun og hag­vöxt, aukin alhliða kynni, sam­skipti og menn­ing­ar­strauma, minnk­andi for­dóma, útlend­inga­ótta og þjóða­hat­ur, vax­andi verka­skipt­ingu og sam­vinnu þjóða, stöð­ug­leika og frið. Þetta er ekki lítið og skiptir miklu máli. 

En fjöl­þjóða­þró­un­inni hafa einnig fylgt auð­söfnun örfárra og ofur­veldi örfárra fyr­ir­tækja og auð­manna. Orðið hefur mikil sam­þjöppun valds og áhrifa, eigna og tekna. Mis­rétti og ójöfn­uður hafa vax­ið. Alþjóða­fyr­ir­tæki hafa tekið sér sam­keppn­is­for­skot og skatt­fríð­indi. Vald yfir fréttum og upp­lýs­ingum hefur safn­ast á fáar hend­ur, en jafn­framt hafa mál­flutn­ings­óreiða og sam­sær­is­á­róður fengið nýjan byr. Beint og óbeint teng­ist þró­unin meðal ann­ars við­kvæmri stöðu og stjórn­leysi í mörgum þjóð­ríkj­um, straumum flótta­manna og alþjóð­legri glæp­a­starf­semi. Og alþjóða­þró­un­inni í við­skiptum og flutn­ingum hefur fylgt skað­væn­leg aukn­ing í kolefn­is­spori, nátt­úru­spjöll­um, mengun og áhrifum á lofts­lag. Þessar öfgar ber að forðast, en leggja ber áherslu á góða kosti sam­eig­in­legrar fjöl­þjóð­legrar þró­un­ar. Vax­andi skiln­ingur og sam­staða margra er um þetta.

Fleiri og fleiri mál­efna­svið og við­fangs­efni eru orðin og verða sam­eig­in­leg og fjöl­þjóð­leg. Hátækni­þróun og fjár­fest­inga­þarfir knýja á um þetta. Við þetta raskast staða þjóð­ríkj­anna. Þeim hnignar og staða þeirra veik­ist. ESB hefur meðal ann­ars þró­ast á síð­ari árum sem við­bragð við þess­ari öfug­þró­un. ESB starfar í vax­andi mæli til efl­ingar og styrk­ingar evr­ópskum þjóð­ríkj­um. Þau freista þess að rétta stöðu sína af og styrkja hana aftur með sam­þætt­ingu stjórn­valds­þátta, víð­tæku sam­starfi og verka­skipt­ingu. Meðal ann­ars leggur ESB áherslu á fram­lög til styrk­ingar og efl­ingar þjóð­menn­ingu og þjóð­tung­um, og innan þess hafa smá­þjóðir öðl­ast rödd sem þær höfðu ekki áður. Að ýmsu leyti hefur staða evr­ópskra smá­ríkja styrkst eftir inn­göngu í ESB, frá því sem áður hafði ver­ið. 

Í sam­ræmi við þetta eru þjóð­ern­is­sinn­aðir og þjóð­ræknir menn víða í Evr­ópu ein­lægir stuðn­ings­menn fullrar aðildar að ESB. Nægir að nefna Íra sem eru log­andi þjóð­rækn­is­menn og Skota sem eru líka ákaf­lega þjóð­ern­is­sinn­að­ir, og Eystra­salts­þjóð­irnar sem lengi hafa barist fyrir þjóð­legum og þjóð­ern­is­legum sjón­ar­mið­um. Grikkir, Pól­verjar, og Ung­verjar eru líka miklir þjóð­rækn­is­menn og þeir eru óhræddir að standa uppi í hár­inu á emb­ætt­is­mönnum ESB. En þessar þjóðir hafa kosið aðild að ESB og hafa ekki horfið frá þeirri afstöðu. Á þessu gæti reyndar orðið breyt­ing, til dæmis eftir að Bretar eru horfnir úr ESB.

IX

Meiri­hluti Eng­lend­inga vildi og vill ganga úr ESB, en þeir hafa ekki talað mest um þjóð­menn­ingu eða þjóð­erni sem ástæð­ur. Þeir hafa aðal­lega talað um aukið sjálf­ræði í atvinnu­lífi og við­skipt­um, gagn­rýnt greiðslu­skyldur til ESB, skammað sam­eig­in­legt stjórn­vald á innra mark­aðn­um, og for­dæmt það sem þeir kalla ólýð­ræð­is­legt emb­ætt­is­manna­vald og reglu­gerða­farg­an. Í kosn­inga­hita hafa Brex­it-­sinnar reyndar oft lagt áherslu á að aðild að ESB tak­marki langt um of full­veldi þjóð­ar­inn­ar. 

Þegar umræður Eng­lend­inga eru skoð­aðar kemur í ljós að margir þeirra hafa ein­fald­lega aldrei, hvorki fyrr né síð­ar, viljað taka þátt í víð­tæku eða nánu ríkja- og við­skipta­banda­lagi yfir­leitt. Svo virð­ist sem alls kyns gremju­valdar meðal almenn­ings á Englandi, óvissa um fram­tíð­ar­þró­un, kjara­stöðn­un, bágt atvinnu­á­stand og inn­flytj­endur í áber­andi störfum hafi allt verið túlkað beint á ábyrgð ESB í hugum fólks. Þessi afstaða virð­ist miklu ráða meðal Eng­lend­inga, en þá verða ástæður í sjálfum sér ekki raktar ein­vörð­ungu til ESB. Sem lýð­ræð­is­leg ákvörðun er útganga Eng­lend­inga úr ESB eðli­leg og sjálf­sögð af þessum ástæðum ein­um.  

Tals­menn Brex­it-­sinna reynd­ust mjög sleipir og ein­beittir í mál­flutn­ingi sín­um. Þeir léku ýmsa djarfa og áhættu­sama leiki, en komust upp með það allt. Meðal ann­ars slógu þeir með áhrifa­miklum hætti á strengi ætt­jarð­ar­ástar og þjóð­ern­is­kennd­ar. Sjálf­stæð­is­vit­und, þjóð­ar­metn­að­ur, stolt og sjálfs­vit­und Eng­lend­inga fengu að njóta sín, allan tím­ann frá bar­átt­unni fyrir þjóð­ar­at­kvæða­greiðsl­una og til loka brott­göngu­samn­inga við ESB. Og árang­ur­inn kór­ón­aði verk­ið. Leikni og snið­ug­heit helstu tals­manna Brexit verða lengi í minnum höfð. 

Full­trúar Eng­lend­inga og ESB deildu í Brex­it-við­ræð­unum um fisk­veiði­heim­ildir meg­in­lands­þjóða í breskri land­helgi. Jafn­vel þótt fisk­veiðar vegi ekki þungt í enskum þjóð­ar­hag var ævin­lega mjög mikil óánægja yfir þeim fisk­veiði­samn­ingum sem bresk stjórn­völd höfðu gert við inn­göng­una í ESB, og á ekki að þurfa að skýra það fyrir Íslend­ing­um. En slíkir samn­ingar snerta hug­myndir um útgöngu ekki beint og gætu komið til end­ur­skoð­unar án útgöngu. Útgöngu­samn­ing­ur­inn gerir ráð fyrir að afla­magn meg­in­lands­þjóð­anna í breski land­helgi skerð­ist um fjórð­ung á fimm og hálfu ári, en þá verði samið aft­ur. For­ystu­mönnum í enskum sjáv­ar­út­vegi þykir þetta lít­il­mót­leg nið­ur­staða. 

Í annan stað sner­ust deil­urnar mjög um við­skipta- og sam­keppn­is­reglur á innra mark­aði ESB, en þar er óhjá­kvæmi­legt að sam­eig­in­legt stjórn­vald móti regl­urnar í einu fyrir alla í senn. Eng­lend­ingar beindu spjótum að þessu reglu­verki, einmitt vegna þess að það er sam­eig­in­legt og undir sam­eig­in­legri stjórn. Heróp Eng­lend­inga var: „Tökum völdin aftur heim". Eðli máls­ins sam­kvæmt sjá menn að aðeins útganga úr ESB mætir slíkri kröf­u. 

Að lyktum náð­ist sam­komu­lag 24. des­em­ber 2020 um opið tolla­laust mark­aðs­að­gengi, að vísu með kröfum um skýrslu­gerð, trygg­ing­ar, starfs­rétt­indi og starfs­leyfi, dval­ar- og komu­leyfi og ýmis skil­ríki. Vand­inn varð­andi fram­tíð­ar­við­skipti aðil­anna er sá að eigi Eng­lend­ingar að hafa opið þrösk­ulda­laust aðgengi að innra mark­aði ESB verður að gera ráð fyrir sama grund­velli og sams konar reglu­verki báðum meg­in, jafnri aðstöðu allra („level play­ing field"). Erfitt reynd­ist að finna þessu sam­eig­in­legan samn­ings­far­veg með nauð­syn­legum skuld­bind­ingum sem virði svig­rúm og full­veldi beggja samn­ings­að­il­anna. 

Loks náðu menn saman um nægi­legan grunn með sam­starfs­nefndum og sam­eig­in­legum gerð­ar­dómi. En allt veltur á fram­kvæmd­inni og vilja aðil­anna til að ganga saman og gera mála­miðl­anir á líð­andi stundum framund­an. Þarna er nefni­lega flest undir beinum sam­skiptum og samn­ingum komið um fram­kvæmd­ar­verk­efni og ein­stök verk­efni dag frá degi. Samn­ing­ur­inn gerir meðal ann­ars ráð fyrir að skoðað verði hvort meira en 40% íhluta í vöru séu utan­að­kom­andi. Þarna verða ærin til­efni túlkana, sér­fræði­þjón­ustu lög­manna og end­ur­skoð­enda og fleiri, und­ir­skrifta og skjala­magns, tafa, skrif­finnsku og ágrein­ings. Og óvíst er hvort og hvernig Eng­lend­ingar una nið­ur­stöðum sam­eig­in­legs gerð­ar­dóms, eða telja hann í reynd­inni nýtt yfir­þjóð­legt dóms­vald. 

Innan ESB hefur fjöldi fjár­mála­fyr­ir­tækja beðið eftir því að Bretar gangi út. Bretar hafa nefni­lega notið tals­verðra for­rétt­inda á fjár­mála­mark­aði innan ESB og not­fært sér þá aðstöðu út í æsar. En fjár­mála­þjón­usta er eig­in­lega utan Brex­it-­samn­ings­ins enda þótt hún sé lang-­mik­il­væg­asti geir­inn og atvinnu­veg­ur­inn sem málið snert­ir. Enn er eftir að vinna úr því hvernig Bretar mæta reglum ESB um fjár­mála­þjón­ustu, um svo­kallað jafn­gildi („equivalence"), til þess að fjár­mála­mið­stöðin í Lund­únum og breskir fjöl­þjóða­bankar geti notið sín til fulls áfram. Úrslit ráð­ast á löngum tíma í dreifðum átökum og ákvörð­unum framund­an. Um þetta er enn óvissa og mikið í húfi fyrir Eng­lend­inga. 

Fernu má bæta hér við umfjöllun um Brex­it. Fylg­is­menn aðildar lágu í mak­indum og sváfu í þeirri sjálfs­blekk­ingu að allt færi eftir vild þeirra og ósk­um. Þeir vökn­uðu við vondan draum. Í annan stað vissu breskir kjós­endur hvað var í húfi, létu ekki ljúga tak­marka­laust að sér og voru reiðu­búnir að taka á sig erf­ið­leika. Meiri­hluti þeirra vildi ein­fald­lega út þótt það kost­aði þá eitt­hvað. Í þriðja stað er allt óljóst um áhrifin á Norð­ur­-Ír­landi eða á ákvarð­anir Skota sem eru mjög and­vígir Brex­it. Hins vegar er eng­inn vafi um það að enda þótt útgangan valdi röskun og ein­hverjum aft­ur­kipp verða Eng­lend­ingar áreið­an­lega fljótir að ná góðum styrk á nýjan leik. Til þess hafa þeir burði, ef þeim tekst að ráða við innri klofn­ing og sund­ur­þykki. 

Mörg aðild­ar­ríki harma útgöngu Breta, meðal ann­ars vegna þess að Bretar hafa skipt miklu máli við að móta æski­legt valda­jafn­vægi í ESB. Og yfir­leitt hafa Bretar lagst á sveif með frjáls­lyndum við­horfum og mark­aðs­lausn­um. Nán­ustu sam­starfs­þjóðir Breta, Írar, Hol­lend­ingar og Norð­ur­landa­menn, harma mjög útgöngu þeirra.

En Brex­it-­reynsla Eng­lend­inga sýnir hve auð­velt er að gera fjar­læga utan­að­kom­andi stofnun að þægi­legu skot­marki. Og merki­legt var að skot­hríð­inni var yfir­leitt aldrei svarað á Englandi. Sama hefur gerst í Grikk­landi, Ítal­íu, Pól­landi, Ung­verja­landi, og víð­ar. Hvar­vetna verður fjar­lægt yfir­þjóð­legt ríkja­sam­band að auð­veldu skot­marki sem kenna má um flest það sem veldur óánægju og óróa í heima­land­inu. Svipað birt­ist í þjóð­ar­at­kvæða­greiðsl­unum í Nor­egi á sínum tíma. Með þessu er ESB alls ekki hreinsað af ásök­un­um, en aðeins minnt á hve auð­velt skot­mark það verð­ur. Trú­lega gætir þessa áfram í fram­tíð­inn­i.

Í nútíma og fram­tíð verða sam­skipti ríkja og þjóða sívax­andi við­fangs­efni áfram, með versl­un, tækni, menn­ing­ar­tengsl­um, afþr­ey­ingu, tísku, sam­skipt­um, vöru­flutn­ing­um, ferða­mennsku, alþjóð­legum stór­fyr­ir­tækjum og auð­hring­um, og fjöl­þjóð­legri sam­þætt­ingu verk­efna og valds. Hvert þjóð­ríki verður að velja. Kost­irnir eru að taka þátt, vera með, vera virkir, sækja fram, efl­ast á sam­eig­in­legum velli ann­ars vegar eða hins vegar að drag­ast til hliðar og drag­ast aftur úr, lok­ast af, ein­angr­ast, láta undan og hnigna.

Þessir eru líka almennir val­kostir íslensku þjóð­ar­inn­ar. En við höfum líka ýmsa val­kosti um til­högun og fram­kvæmd sem áður seg­ir. Við getum enn sem komið er valið að vera áfram innan EES. Við getum valið að hverfa úr EES en sækj­ast eftir tví­hliða við­skipta- og sam­skipta­samn­ing­um. Og við getum valið að sækja um fulla aðild að ESB, með sér­stökum aðild­ar­samn­ingi. Aðild­ar­samn­ingur verður meg­in­við­fangs­efn­ið, ef stefnt verður að fullri aðild Íslend­inga að ESB í fram­tíð­inn­i. 

X

Sem fyrr segir eru Íslend­ingar nú þegar aðilar að ESB með þátt­töku í Evr­ópska Efna­hags­svæð­inu (EES) frá 1. jan­úar 1994. Við erum ann­ars flokks áhrifa­laust fylgi­ríki ESB og í skjóli Nor­egs.

Utan við EES-­samn­ing­inn:

• aðild að stjórn­ar­stofn­unum ESB, und­ir­bún­ingi og ákvörð­un­um,
• gjald­mið­ill og pen­inga­mál, 
• sjáv­ar­út­vegur og Íslands­mið, 
• land­bún­að­ur, en þó hefur toll­vernd minnk­að, 
• orku­mál, þ.e. ákvæði um sér­stöðu hér.

Fyrir utan þessa fimm mála­flokka er Ísland þátt­tak­andi í Evr­ópu­þró­un­inni, ekki ólíkt því sem við á um aðild­ar­lönd ESB. En afdrifa­ríkur mis­munur er í því fólg­inn að Íslend­ingar taka ekki gildan þátt í und­ir­bún­ingi mála eða að gerð til­lagna um sam­eig­in­leg mál­efni. Íslend­ingar eru háður og þiggj­andi sam­starfs­að­ili, fylgi­rík­i. 

Ýmsir telja að full aðild að ESB verði röskun og útheimti flóknar breyt­ingar hér heima. Vafa­laust er mikið til í því. Og greini­legt er að slík breyt­ing snertir sér­stak­lega þau svið sem aðildin að EES tekur ekki til, ekki síst sjáv­ar­út­veg og land­bún­að. Á meðal and­mæl­enda gegn fullri aðild að ESB eru for­víg­is­menn og aðilar að íslenskum sjáv­ar­út­vegi og fisk­iðn­aði, land­bún­aði og afurða­vinnslu. Ýmsir for­ystu­menn í öðrum atvinnu­greinum og fag­greinum líta eins á mál­in. Lík­lega breyt­ist afstaða þess­ara aðila ekki, hvernig svo sem nið­ur­stöður við­ræðna um aðild­ar­samn­ing kunna að verða. 

For­ystu­menn í íslenskum sjáv­ar­út­vegi og land­bún­aði hafa skil­greint aðild að ESB fyrir fram sem óað­gengi­lega og stór­hættu­lega, og eru því og verða á móti inn­göngu. Þetta dregur ekki úr mik­il­vægi þess að við þessa aðila verði rætt og á þá hlustað og tekið til­lit til ábend­inga þeirra og athuga­semda ef til þess kemur að rætt verði um hugs­an­lega fulla aðild Íslands að ESB. Sjón­ar­mið þeirra eru mik­il­væg og skerfur þess­ara atvinnu­greina til íslensks þjóð­ar­bú­skapar svo mik­il­vægur að fram hjá þeim verður ekki geng­ið. Og áherslu verður að leggja á þessi atriði í vinnslu aðild­ar­samn­ings, eins og fram kemur á þessum blöð­um.

XI

Í aðal­sátt­mála ESB eru greini­lega nokkur vanda­mál frá sjón­ar­miði Íslend­inga, ákvörð­un­ar­vald og reglur sem geta komið í veg fyrir fulla aðild Íslend­inga að ESB. Þau eru einkum þessi:

1. Verndun auð­linda hafs­ins á grund­velli sam­eig­in­legrar fisk­veiði­stefnu (sér­stakt ó­skipt yfir­þjóð­legt valds­um­boð) -
2. Land­bún­aður og fisk­veiðar (blandað sam­eig­in­legt valds­um­boð) -
3. Flutn­inga­mál (blandað sam­eig­in­legt valds­um­boð) -
4. Orku­mál (blandað sam­eig­in­legt valds­um­boð) -

Um þessi efni má segja stutt­lega:

1. Ís­lend­ingar eru ein­huga í því að aðeins íslensk fiski­skip hafi aðgang að Íslands­mið­um, auð­linda­lög­sögu Íslands, nema þá Íslend­ingar hafi gert sér­stakan samn­ing um afmarkað tíma­bundið aðgengi ann­ars aðila. Íslend­ingar eru líka ein­huga í því að þeir einir setji reglur um Íslands­mið og alla hag­nýt­ingu auð­linda á svæð­inu. Íslend­ingar telja að þetta sér­staka for­ræði eigi að haldast, hvort sem verður við fulla aðild Íslands að ESB eða ekki, svo og vald til að móta og breyta fisk­veiði­stjórn­ar­kerf­inu. Sama á við um aðrar auð­lindir í og undir hafi. Aftur á móti kann það að vera skil­grein­ing­ar­at­riði hvort og hvernig Íslend­ingar kynnu að geta hugsað sér að taka þátt í sam­eig­in­legum ákvörð­unum um „verndun auð­linda". Sam­eig­in­leg fisk­veiði­stefna ESB (Die gemein­same Fischer­eipolitik/common fis­heries policy) er Íslend­ingum óvið­kom­andi og Íslands­mið eru utan umdæmis henn­ar. Reyndar eru fiski­mið ESB dreifð og um nokkur til­greind svæði að ræða: Mið­jarð­ar­haf sem skipt­ist í hluta, vest­ur­strendur Evr­ópu sem skipt­ast í hluta, lög­saga Írlands, lög­saga Stóra-Bret­lands sem gengur út í árs­lok 2020; þar á meðal svæði í Norð­ur­sjó og lög­saga Hjaltlands, Eystra­salt, Svarta­haf, lög­saga fjar­lægra eyja­sam­fé­laga í ESB (Azor­eyj­ar, Kanarí­eyj­ar, Madeira, Guada­delu­pe, Réunion,...). Og reglur ESB gera ráð fyrir sér­stakri yfir­stjórn ein­stakra haf­svæða, svæð­is­ráðum (Reg­ionale Beiräte/reg­ional advis­ory councils). Í frum­varpi að aðild­ar­samn­ingi Norð­manna, sem ekki var sam­þykkt­ur, eru ákvæði um sér­stakt haf­svæði út af ströndum Nor­egs undir umsjón Norð­manna. Árið 2002 hélt Hall­dór Ásgríms­son þáv. utan­rík­is­ráð­herra ræðu í Berlín og gerði grein fyrir þeim hug­myndum að Íslands­mið gætu orð­ið, ef af aðild Íslands yrði, sér­stakt slíkt nýt­ing­ar­svæði með eigin svæð­is­ráði undir stjórn Íslend­inga, en sam­kvæmt veiði­reynslu og nálægð­ar­reglu yrði íslenskum fiski­skipum einum heim­ilt að stunda veiðar á svæð­inu. Máli skiptir að ekki er um sam­liggj­andi haf­svæði að ræða með öðrum haf­svæðum ESB og ekki heldur sam­eig­in­lega veiði­stofna. En mak­ríll og norsk-­ís­lenska síldin eru á öðrum haf­svæð­um. Minnt hefur verið á að engar aðrar þjóðir hafa veiði­reynslu lengur á Íslands­miðum og því ekki þörf fyrir samn­inga um sér­stakar und­an­þág­ur, ef kæmi til inn­göngu Íslands í ESB. Auk þess skipta hér máli reglur ESB um stöðug hlut­föll (relative Stabilität/relative stability) sem bein­línis styðja íslenskt fisk­veiði­stjórn­ar­kerfi og einka­rétt íslenskra skipa sam­kvæmt veiði­reynslu.

2. Um land­búnað og fisk­veiðar gildir svipað sem um 1. lið. Íslenskur land­bún­aður gæti að vísu unað við skil­greinda til­högun sem svo­kall­aður „heim­skauta­land­bún­aður" sam­kvæmt heim­ildum ESB um það. Aðild­ar­samn­ingar Finna og Svía eru lær­dóms­ríkir í þessu efni, en Finnar fengu til dæmis rúmar heim­ildir til stuðn­ings við land­búnað til við­bótar við stuðn­ings­kerfi ESB. Auk þess verður að meta hrein­leika og heil­brigði íslenskra búfjár­stofna, en ESB hefur metn­að­ar­fulla stefnu um dýra­heil­brigði og fjöl­breytni í líf­ríki (Ar­ten­vi­elfalt/biolog­ical diversity). Hafa ber í huga að stefna um fjöl­breytni í líf­ríki hér er inn­an­tóm ef í henni eru ekki ákvæði um rekstr­ar­grund­völl land­bún­aðar sam­kvæmt henni. Ýmis­legt í land­bún­að­ar­stefnu og byggða­stefnu ESB er álit­legt frá íslensku sjón­ar­miði, og vafa­laust er mik­ill stuðn­ingur við land­búnað í boði með fullri aðild. Það kom fram af hálfu full­trúa ESB í þeim við­ræðum sem fóru fram á sínum tíma um hugs­an­lega inn­göngu Íslands að íslenskur land­bún­aður væri svo umsvifa­lít­ill í evr­ópskum sam­an­burði að það yrði aldrei vanda­mál að tryggja honum nægi­legt svig­rúm. En Íslend­ingar gera ráð fyrir að staða helstu greina land­bún­að­ar­ins verði tryggð og að inn­flutn­ingur hnekki ekki íslenskri fram­leiðslu. Um til­högun fisk­veiða, í þessum tölu­lið, er að segja að Íslend­ingar hljóta að ætl­ast til þess að reglur Íslands um sjáv­ar­út­veg, fisk­veiði­stjórn­ar­kerfið ásamt strand­veiðum og byggða­kvóta, verði sam­þykktar og tryggðar var­an­lega í aðild­ar­samn­ingi, ásamt yfir­um­sjón og stjórnun Íslend­inga í þessum mál­efna­flokki hér og sam­kvæmt því sem ofar seg­ir. Þetta á þá jafn­framt við um fram­tíð­ar­þróun og breyt­ingar á fisk­veiði­stjórn­ar­kerf­inu.

3. Það leiðir af aðstæðum á Íslandi og legu lands­ins að hugs­an­legur aðild­ar­samn­ingur hlýtur að kveða á um sigl­ingar og flug­sam­göngur og um skil­greindan for­gangs­rétt Íslend­inga til yfir­ráða og for­ystu fyrir fyr­ir­tækjum á þessum sviðum hér. Jafn­framt hlýtur aðild­ar­samn­ingur að kveða á um trygg­ingu fyrir lág­marks­vöru­flutn­ingum til lands­ins í við­lög­um. Í aðild­ar­samn­ingi verður að taka til­lit til þess hve opið íslenska hag­kerfið er og hve háð þjóðin er marg­hátt­uðum inn­flutn­ingi hvers kyns lífs­gæða.

4. Íslend­ingar hljóta að gera ráð fyrir því að aðild­ar­samn­ingur kveði á um yfir­ráð og yfir­stjórn Íslend­inga sjálfra yfir orku­mál­um, orku­lind­um, orku­vinnslu, nýt­ingu, dreif­ingu og sölu orku að öllu leyti á landi hér, enda um auð­linda­nýt­ingu að ræða sem er hluti mik­il­væg­ustu grund­vall­ar­nauð­synja og landið fjarri öðrum lönd­um. Íslend­ingar hljóta að ráða því sjálfir og einir hvort eða hvernig þeir haga sam­starfi við aðra á þessu sviði.

Þetta laus­lega yfir­lit sýnir hve gerð aðild­ar­samn­ings verður mik­il­væg, ef til við­ræðna um fulla aðild Íslands að ESB kem­ur. Og af þessu má einnig meta að ekki er unnt að full­yrða fyrir fram um nið­ur­stöður þeirra við­ræðna.

XII

Flokks­þing Fram­sókn­ar­manna 2009 fjall­aði ræki­lega um Evr­ópu­mál, aðild­ar­um­sókn og ein­stök efn­is­at­riði máls­ins. Ný for­ysta flokks­ins hvarf síðar frá þess­ari sam­þykkt, og yfir­gnæf­andi meiri­hluti flokks­manna hefur á síð­ustu árum verið and­vígur hug­myndum um aðild Íslands að ESB. Flokks­þingið 2009 sam­þykkti stuðn­ing við aðild­ar­um­sókn við þær aðstæður sem þá ríktu, en tók þessi skil­yrði og skil­mála fram sem fjalla þurfi um í aðild­ar­samn­ingi:

• Ótví­ræður ein­hliða úrsagn­ar­rétt­ur.
• Fisk­veiði­lög­saga og fisk­veiði­stjórnun verði sam­kvæmt þeim sjón­ar­miðum Íslend­inga ­sem framar eru nefnd, að Íslend­ingar einir hafa veiði­rétt innan íslenskrar ­fisk­veiði­lög­sögu og að fisk­veiði­stjórnun verði áfram inn­an­rík­is­mál Íslend­inga.
• Vísað er til reglna ESB um stöðug hlut­föll og nálægð­ar­reglu.
• Minnt er á Lúx­em­borg­ar­sam­komu­lagið (Lux­emburger Kompromis­s/Lux­em­bo­urg accords) frá 1966, en sam­kvæmt því getur aðild­ar­ríki vísað til þess að í máli sé um grund­vall­ar­hags­muni eða lífs­hags­muni þess að ræða og þá skuli áfram leit­að ­mála­miðl­unar sem þetta aðild­ar­ríki getur fall­ist á.
• Samn­ingar um úthafsveiðar og flökku­stofna, en Ísland verði sjálf­stæður aðili að þeim.
• Fæðu­ör­yggi íslensku þjóð­ar­innar verði tryggt.
• Við­ur­kennd verði sér­stök ákvæði um sér­stöðu Íslands vegna fámenn­is.
• Við­ur­kennt verði að íslenskur land­bún­aður sé heim­skauta­land­bún­að­ur.
• Rekstr­ar­skil­yrði með íslenska búfjár­stofna verði tryggð.
• Hrein­leiki íslenskra búfjár­stofna verði var­inn.
• Vegna aðstæðna og fámennis hafi Íslend­ingar var­an­legan rétt til að setja lög um or­gang þeirra sem hafa íslenskt lög­heim­ili og stöðuga búsetu hér til þess að eiga ráð­andi hlut í jarð­eign, lóð, fast­eign eða fyr­ir­tæki hér­lend­is. Að hluta styðst þetta m.a. við svo­nefnt Dan­merkurá­kvæði í ESB, við Álands­bókun með­ að­ild­ar­samn­ingi Finna, við ákvæði um fjar­læg eyja­sam­fé­lög, Azor­eyjar og víðar (349.gr. aðal­sátt­mála), og við bókun með aðild­ar­samn­ingi Malt­verja. - Til er lög­fræði­á­lit sem segir að Íslend­ingar geti sett um þetta lög á eigin spýtur en ákvæði um tak­mörkun réttar til eigna eða eigna­söfn­unar verði þá að gilda jafnt um alla, þ.e. um íslenska aðila sem aðra, svo sem eðli­legt má telja (Inn­an­rík­is­ráðu­neytið dags. 30.5.2014). 
• Í byrjun verði gerður stöð­ug­leika­samn­ingur um gjald­miðil og gengi við Evr­ópska seðla­bank­ann.
• Tekið verði til­lit til sér­stöðu íslensks efna­hags­lífs við umbreyt­ingu pen­inga­mála og gjald­eyr­is­mála.
• Varð­staða um íslenska þjóð­menn­ingu, þjóð­tungu, og þjóð­hætti.
• Íslensk tunga verði meðal opin­berra tungu­mála ESB.

Hér er ekki fitjað upp á neinum óþekktum nýmæl­um, og hér er þess ekki kraf­ist að ESB und­ir­gang­ist ein­hverjar breyt­ingar sjálft til þess eins að teygja sig til Íslands. Öll þessi atriði eiga sér beina og óbeina stoð og for­dæmi í gild­andi reglu­verki ESB, í aðild­ar­samn­ingum þjóð­ríkja og sér­stökum bók­unum sem þeim fylgja. Þessi skil­yrði eru einnig í ákvörðun rík­is­stjórnar Íslands um aðild­ar­um­sókn að ESB 17. júlí 2009, nema skil­yrðið um for­ræði yfir jörð­um, lóð­um, fast­eignum og fyr­ir­tækj­u­m. 

Öll þessi áherslu­at­riði eru í fullu gildi enn. Án þeirra, og jafn­vel fleiri slíkra, verður full aðild Íslands að ESB varla sam­þykkt á landi hér.

XIII

Áður en til hugs­an­legrar inn­göngu Íslands í ESB kæmi verða að vera fyrir hendi lög á Íslandi, aðrar stjórn­skipu­lega gildar reglur eða ákvæði í stjórn­ar­skrá:

• Ákvæði um skil­grein­ing­ar, til­högun og skorður varð­andi fram­sal stjórn­valds­þátta til­ ­fjöl­þjóða­stofn­ana og -sam­taka, og sé fram­sal skýrt, skil­greint, afmarkað og ein­hliða aft­ur­kall­an­legt og hnekki ekki almennu for­ræði og stöðu íslenskra laga á landi hér eða almennu valdi Alþing­is, íslenskrar stjórn­sýslu og íslenskra dóm­stóla. Slíkt fram­sal hef­ur ­lengi tíðkast í reynd af hálfu Íslands, meira og minna í öllu samn­ings­bundnu var­an­leg­u ­fjöl­þjóða­sam­starfi Íslend­inga, en ákvæði um tak­mörk, afmörkun og aft­ur­köllun hefur alveg vant­að. Verður þetta að telj­ast alvar­leg van­ræksla og vá. Meg­in­efni þess­ara ákvæða verður þá skil­grein­ing­ar, afmark­an­ir, tak­mörk og síðan um til­högun aft­ur­köll­un­ar. 
• Ákvæði um ótví­rætt eign­ar­hald og for­ræði íslensku þjóð­ar­innar yfir auð­lindum á Íslandi og á Íslands­mið­um, í auð­linda­lög­sögu Íslands, og um fisk­veiði­stjórn­ar­kerfi og veiði­heim­ild­ir, sam­kvæmt því sem segir hér fram­ar. Mik­il­vægt er að þetta allt liggi skýrt fyr­ir, meðal ann­ars staða íslenska rík­is­ins og íslenskrar stjórn­sýslu og vald rík­is­ins á þessu sviði, áður en Íslend­ingar und­ir­gang­ast almenn sam­eig­in­leg skil­yrði með öðrum þjóð­ríkj­um.
• Ákvæði um eign­ar­hald og yfir­ráð yfir jörð­um, lóð­um, fast­eignum og fyr­ir­tækjum hér­lend­is, sam­kvæmt því sem segir hér fram­ar. Ann­ars vegar er hér um að ræða ákvæði um heim­ildir til reglu­setn­ingar eftir þörf og atvikum síðar eða hins vegar reglur um til­högun og fram­fylgju sem taki þegar gildi. Eðli­legt er að ákvæði gildi jafnt um íslenska sem erlenda auð­menn því að ráð­andi til­hneig­ingar auð­manna eru hvar­vetna sam­ar. 
• Ákvæði um ýmsa þætti gjald­mið­ils­mála og gjald­eyr­is­mála, aðlög­un, und­ir­bún­ing ákvarð­ana um gjald­miðla­skipti við upp­töku evru. Ákvarð­anir um loka­gengi íslenskrar krónu eru ákaf­lega mik­il­vægar og móta sam­keppn­is­stöðu og lífs­kjara­þróun eftir inn­göngu í evru­sam­starfið í ESB. Meðal ann­ars þarf að stofna íslenskan hag­sveiflu­sjóð vegna þess að hag­sveiflan á Íslandi fylgir ekki beint með fram­vind­unni í Evr­ópu eða ann­ars stað­ar.

Gjald­mið­ils­þátt­ur­inn vegur þungt í stefnu­mótun um fulla aðild Íslands að ESB. Með aðild er einnig stefnt að því að bregð­ast við kenn­ing­unni sem kalla mætti eftir ensk­unni „ófæra þrí­leik­inn" og kennd er við hag­fræð­ing­ana Robert Mundell og Marcus Flem­ing, en sam­kvæmt henni getur þjóð­ríki ekki haft saman í senn stöðugt gengi, opið fjár­mála­kerfi og eigin pen­inga­mála­stefnu. Íslend­ingar hafa einmitt ára­tuga­langa reynslu af þessu. En við evru­sam­starf verða nýjar vinnu­mark­aðs­leiðir fundnar til við­bragða við áföllum í atvinnu­lífi, aðrar en sú að grípa sífellt til skyndi­legrar almennrar kjara­skerð­ingar í land­inu með geng­is­fell­ingu krón­unn­ar. Ekki er vafi á því að vit­neskja um þessi tæki­færi til mis­beit­ingar krón­unn­ar, gegn kaup­mætti almenn­ings, hefur ára­tugum saman mótað af­stöðu margra stjórn­mála­manna og for­ystu­manna í atvinnu­lífi á landi hér. Og mál er að linni.

• Ákvæði um stöðu íslenskrar tungu í stjórn­kerfi, við­skiptum og atvinnu­lífi, mennta- ogmenn­ing­ar­stofn­unum og á öðrum sviðum á Íslandi, svo og í utan­rík­is­sam­skipt­um.

XIV

Í umræðum í Stóra-Bret­landi og víðar hefur mikið verið rætt um svo­nefndan lýð­ræð­is­halla (Demokratiedef­izit/democratic def­icit) innan ESB. Lýð­ræð­is­hall­inn er sagður birt­ast í afskiptum og íhlutun emb­ætt­is­manna sem ekki hafa lýð­ræð­is­legt umboð. Greini­legt var lengi að Bret­ar, þá fyrst og fremst Eng­lend­ing­ar, vildu ekki una því að emb­ætt­is­menn ESB gætu beitt valdi eða áhrifum sem studd­ust ekki bein­línis við sér­stakt breskt, eða helst enskt, umboð út af fyrir sig, heldur byggð­ust á ákvörð­unum fram­kvæmda­stjórnar ESB. 

Ráð ESB eru öll beint skipuð full­trúum þjóð­ríkj­anna og þjóð­þing­anna. Allar aðgerðir fram­kvæmda­stjórn­ar­innar og emb­ætt­is­mann­anna eiga rætur í ákvörð­unum leið­toga­ráðs, ráð­herra­ráðs og þings ESB. Og ákvæði aðal­samn­ings gera ráð fyrir víð­tæku sam­ráði og sér­stökum ákvörð­unum aðild­ar­þjóða, á þjóð­þing­um, í rík­is­stjórnum eða jafn­vel í þjóð­ar­at­kvæði. Og hafa ber líka í huga að ráð ESB fjalla um mál með nánu sam­ráði við þjóð­þing aðild­ar­ríkj­anna. Ráð­in, þessar æðstu stofn­anir ESB, eru bein­línis armar þjóð­ríkj­anna.

Smá­þjóð­irnar hljóta bein­línis að leggja sér­staka áherslu á lýð­ræð­is­hall­ann, vegna þess ein­fald­lega að val­kostur gegn lýð­ræð­is­halla innan ESB er algert for­ræði fjöl­menn­ustu þjóð­anna. Af hálfu Íslend­inga, ef um fulla aðild ætti að verða að ræða, er óhjá­kvæmi­legt að krefj­ast þess bein­línis að lýð­ræð­is­hall­inn verði var­an­legur áfram, í ein­hverjum mæli. Það er ófært frá sjón­ar­miði Íslend­inga að mál verði yfir­leitt ákvörðuð með sam­eig­in­legu meiri­hluta­valdi að vild fjöl­menn­ustu þjóð­anna. Afl atkvæða kemur helst til álita á þingi ESB, og verður nauð­syn­legt að fjalla sér­stak­lega um þetta í aðild­ar­samn­ingi ef af fullri aðild Íslands verð­ur. Nauð­syn­legt verður að hafa þetta hug­fast þegar og ef unnið verður að hugs­an­legum aðild­ar­samn­ingi Íslands.

Íslendingar hljóta að miða við núver­andi aðstöðu smá­þjóðar innan ESB, í Leið­toga­ráð­inu, Ráð­herra­ráð­inu, Fram­kvæmda­stjórn­inni, Dóm­stóln­um, Mið­bank­anum og í eft­ir­lits­stofn­unum ESB. Þátt­taka íslenskra full­trúa í Þingi ESB verður mik­il­væg, en fyrst og fremst sem tengsla- og upp­lýs­inga­vinna og aðstaða til að vara full­trúa okkar í hinum stofn­unum við í ein­stökum mál­u­m. 

Að sínu leyti er það hálf­gerð þver­sögn, frá sjón­ar­miði smá­þjóð­anna, að aukin völd og áhrif lýræð­is­lega kjör­ins sam­eig­in­legs Þings skuli leiða til algerra yfir­ráða fjöl­menn­ustu þjóð­ríkj­anna, en slikri öfug­þróun hljóta smá­þjóð­irnar að and­æfa. Hér er mik­il­vægt atriði sem Íslend­ingar hljóta að setja í aðild­ar­samn­ing, með ein­hverju raun­hæfu orða­lagi ef af fullri aðild Íslend­inga að ESB á að verða. Það tekur þá til sér­stöðu og sér­stakra hags­muna og rétt­inda okk­ar. En þetta verður þá sjálf­sagt flókið og vanda­sam­t. 

Og þá má ekki gleyma efl­ingu utan­rík­is­þjón­ust­unnar og virku tengsla­starfi, sér­stak­lega gagn­vart stjórn­völdum ann­arra smá­þjóða innan ESB. Flestar þeirra eru í fjar­lægum hlutum Evr­ópu og hags­munir þeirra rekast yfir­leitt ekki á íslenska hags­muni. Má ætla að góð gagn­kvæm aðstoð og víð­tæk sam­staða geti orðið með Íslend­ing­um, Azor­ey­ing­um, Madeira­bú­um, Kanarí­ey­ing­um, Kýp­ur­mönn­um, Malt­verj­um, og full­trúum frá Krít, Siki­ley, Sar­diníu og Bale­ares-eyj­um. Sam­bæri­legt gæti átt við um Grikki, Ítali, Portú­ga­la, Eystra­salts­þjóðir og Balkan­þjóð­ir. Nor­rænt sam­starf hlýtur einnig mikla efl­ingu á þessum vett­vangi, en á þeim vett­vangi þarf til hliðar að knýta góð bönd við Álend­inga. Hér er líka góð aðstaða til að styrkja sam­skipti við Íra, og tals­verðar líkur á aðstöðu til sams konar náinna sam­skipta og sam­hjálpar við Skota, Norð­ur­-Íra/Úl­ster, Orkney­inga og Hjalt­lend­inga. Eng­inn vafi leikur á því að það skiptir okkur miklu máli að ná góðum tengslum og mál­efna­samt­arfi við þessa vini, nágranna og frændur okk­ar. En þá verður að vinna að þessu af alúð. 

Aftur á móti verður að vara við því að menn álíti ESB ein­hverja alls­herj­ar-­trygg­ingu fyrir góðum lífs­kjörum, lýð­ræði, menn­ingu og rétt­læti, eða gegn hag­sveiflum og efna­hags­á­föll­um, eða gegn sam­fé­lags­legri hnignun og ómenn­ingu, eða gegn spill­ingu, mis­rétti og valda­bjög­un. Eðli mann­anna og atferli verða söm við sig eftir sem áður, og veldur hver á held­ur. Stofn­anir og sam­tök mann­anna eru þeim mun þyngri, ójafn­ari og vanda­sam­ari sem þau verða stærri og umsvifa­meiri.

Og það er líka frá­leitt að ímynda sér að á vett­vangi ESB nái Íslend­ingar ein­hverri athygl­is­verðri áhrifa- eða valda­stöðu, og alveg út í hött að þar verði ein­hver fjöldi eft­ir­sókn­ar­verðra atvinnu­tæki­færa eða fram­leiða fyrir Íslend­inga. Þannig verða full­trúar Íslands á þingi ESB varla fleiri en þrír eða fjór­ir, og önnur störf sem nefnd eru hér ofar og Íslend­ingar gætu sótt í varla fleiri en fimm eða sex. 

XV

Allir sjá að alþjóða­mót­unin heldur áfram. Fleiri og fleiri mál­efna­svið verða óhjá­kvæmi­lega háð sam­eig­in­legum ákvörð­unum banda­laga ríkja og þjóða. Tækni­þróun og fjár­fest­ing­ar­þarfir ráða miklu um þetta allt. Sam­fé­lags­þró­unin verður áfram í átt til sam­starfs, sam­lög­un­ar, verka­skipt­ingar og sam­þætt­ing­ar.

Allt þetta er auð­velt fyrir alþjóða­sinna. Sama verður sagt um flesta frjáls­hyggju­menn, mark­aðs­hyggju­menn, jafn­að­ar­menn og sam­eign­ar­sinna að þeir eiga greiða leið í þessa átt. En þetta er vanda­samt frá sjón­ar­hóli þjóð­rækn­is­manna, þjóð­ern­is­sinna og hóf­samra þjóð­hyggju­manna. Öll fjöl­þjóða­mót­un, verka­skipt­ing þjóða og sam­þætt­ing er við­ur­hluta­mikið áhyggju­efni og úrlausn­ar­efni af sjón­ar­hóli þjóð­rækn­is- og þjóð­hyggju­afla. En reynsla og raun­sæi eru árang­urs­miklir læri­meist­ar­ar. Engir starfa í tóma­rúmi eða einir sér. Gjör­hygli, gagn­rýnin hugsun og ábyrgð verða að ráða við­brögðum og stefnu­mót­un. Val­kost­irnir eru þátt­taka, aðild og sókn til sigra ann­ars vegar eða hins vegar að þok­ast til hlið­ar, drag­ast aftur úr og láta und­an, hopa og tapa. 

Þjóð­hyggju­öflin leit­ast við að sveigja fjöl­þjóða­þró­un­ina inn á æski­legar stefnu­braut­ir. Það hefur alls ekki verið árang­urs­laust. Af þessum sökum eru þjóð­ern­is­sinnar og þjóð­hyggju­menn víða í Evr­ópu ein­lægir stuðn­ings­menn fullrar og full­valda aðildar að ESB. Þeir sjá gjörla að kost­irnir eru þeir að lok­un­ar­stefna er und­an­hald til ósig­urs, en opn­un­ar­stefna er sókn til sigr­a. 

Þjóð­hyggja, frjáls­huga og hóf­söm þjóð­ern­is­hyggja, hefur sterka skírskotun og mik­il­vægi á nýrri öld. Öldin ein­kenn­ist af fjöl­þjóð­legu sam­starfi, yfir­grips­mik­illi tækni­þró­un, sam­göng­um, við­skipt­um, sam­eig­in­legri menn­ing­ar­sókn, lista­straumum og tísku­straumum þjóða á milli, og vax­andi verka­skipt­ingu sam­fé­lag­anna. Þetta allt stuðlar að friði og sátt, en í virkri sam­keppni og sam­vinnu. Og þessu fylgja líka óæski­legar breyt­ing­ar, en gegn þeim þarf að vinna eins og framar er nefn­t. 

Þjóð­irn­ar, svæð­is­bundin sam­fé­lög­in, stýr­ast og dafna af sam­eig­in­legum vilja fólks­ins, sam­borgar­anna eða sam­þegn­anna, hvort orðið sem við viljum heldur nota. Og þær mynda glæsi­legt blóma­beð, líf­ræna fjöl­breytni þar sem hvert blómið getur stutt annað og saman mynda þau óvið­jafn­an­legt lit­geisla­skrúð. Hvað svo sem gerð­ist í for­tíð­inni, eru þjóð­irnar ekki sundr­ung eða hat­ursefni, heldur þvert á móti strengir saman á þess­ari ynd­is­legu slag­hörpu sem er mann­kyn­ið. Það er sam­eig­in­leg hug­sjón allra að líf­skrúðið dafni, að hljóm­kviðan ómi, litir og hljómar sam­an. Íslend­ing­ar, svo fáir sem við erum, eru hluti þess­arar heild­ar. 

Best fer á því að ákvarð­anir séu sem mest í huga og höndum þess­ara sam­fé­laga. Best hentar að ákvarð­anir séu sem mest og sem flestar dreifðar eftir mis­fjöl­mennum og inn­byrðis ólíkum mann­fé­lög­um, þjóð­un­um. Og það hefur sann­ast í ótelj­andi dæmum að slíkar ákvarð­anir einar hafa eðli­legt og nauð­syn­legt lög­mæti í hugum almenn­ings. Gæta þarf vand­lega að þessu í mótun og þróun fjöl­þjóð­legra sam­taka og sam­skipta. En það veikir þjóð­ina ef hún reynir að hverfa bak við hurð, loka sig af og flýja ögr­an­ir. Það eflir og styrkir þjóð­ina að opnast, vinna með öðrum og fagna nýlið­um, sækja út, mæta áskor­unum og taka á með öðr­um.

Bræðra­lag allra manna er enn sem fyrr ljóm­andi hug­sjón: „Alle Menschen wer­den Brüder¨.

En hér eru hættur á leið­um. Hér þarf að vanda hvert hand­tak, ígrunda hvert spor. Ef til hugs­an­legrar fullrar aðildar Íslands að ESB kem­ur, verður að leggja þyngstu áherslu á vand­aðan und­ir­bún­ing aðild­ar­samn­ings, svo sem framar er rak­ið. Aðild að ESB er ekki sjálf­stætt mark­mið heldur val­kostur sem leiðir af stefnu­mið­um, óskum, hags­mun­um, kröfum og metn­aði Íslend­inga. Vita­skuld verða Íslend­ingar líka að vera við því búnir að þeir fái ekki öllum kröfum sínum fram­gengt í aðild­ar­við­ræð­um. Íslensk stjórn­völd verða að búa sig undir slíkt og hafa önnur úrræði og aðrar leiðir þá opnar sem val­kosti.

Í mik­il­vægum sam­skipta- og við­skipta­málum verða Íslend­ingar jafnan að leggja áherslu á til­lits­semi inn­byrðis og á eins víð­tæka þjóð­lega sam­stöðu og frekast verður unnt. Þetta á greini­lega við um hug­myndir um aðild að ESB. Það sem framar greinir og meðal ann­ars þau skil­yrði og skil­málar sem þurfa að verða í aðild­ar­samn­ingi sýna að full aðild Íslands að ESB getur stuðlað að óskum, rétt­ind­um, hags­munum og kröfum Íslend­inga. Full aðild getur styrkt sam­fé­lag okk­ar, þjóð­tungu og þjóð­menn­ingu, atvinnu­líf og hag­kerfi, lífs­kjör og far­sæld, full­veldi og sjálf­stæði.

Könnun reglna, hags­muna og allra aðstæðna leiðir í ljós að aðeins full aðild að ESB full­nægir og tryggir stöðu sjálf­stæðs og full­valda þjóð­rík­is, að því gefnu að nauð­syn­leg ákvæði verði í aðild­ar­samn­ingi og nægi­leg þjóð­leg sam­staða sé fyrir hendi í land­inu. Því ber að stefna að því að Ísland verði aðild­ar­ríki ESB að fullu, með til­greindum skil­yrðum og skil­málum í aðild­ar­samn­ingi. Innan ESB geta Íslend­ingar eflt og þroskað þjóð­líf sitt, með eigin miðju og mið­stöð í ætt­landi sínu. Gott verður betra.

Höf­undur er fyrr­ver­andi skóla­stjóri og for­maður Fram­sókn­ar­flokks­ins.