Vegna mikilvægi lífeyriskerfisins þarf umræða um lífeyrissjóði alltaf að vera í gangi.
Hún þar hins vegar að vera ábyrg og málefnaleg til að hægt sé að finna lausnir og bæta kerfið.
Það hafa margir komið fram með harða og óvægna gagnrýni á lífeyrissjóðina til að ná athygli, sjálfum sér til framdráttar, þar á meðal er hin nýja forysta í verkalýðshreyfingunni. Hins vegar hafa fáir staðið upp sjóðunum til varnar og leiðrétt rangfærslurnar. Ég hef ekki náð samhengi í gagnrýni flestra þeirra hvorki hvað varðar rekstur lífeyriskerfisins né hvernig annað og öðruvísi lífeyriskerfi geti tryggt einstaklingum betri eftirlaun eða þá hvernig samtryggingin, sem kerfið byggist á, á að greiða meira til sjóðsfélaga. Skerðingin sem stjórnvöld setja á útgreiðslur frá Tryggingastofnun er sögð vera lífeyriskerfinu að kenna, eins og maður skilur umræðuna oft, en ekki þeim stjórnvöldum sem ákveða skerðingarnar.
Grunnskilningurinn á lífeyrissjóðakerfinu verður að vera á hreinu, sem er að um leið og farið er að greiða einhverjum meira út úr almenna lífeyrissjóðakerfinu, en viðkomandi hefur lagt til sjóðanna, þá þarf að taka þá peninga af öðrum sem eiga fjármuni þar inni. Ég hef rekið mig ótrúlega oft á hvað margir af þeim sem eru háværastir í gagnrýninni virðast vita lítið eða ekkert um lífeyriskerfið. Síðan varð undrun mín ekki minni þegar ég sá þingsályktunartillögu um lífeyrismál frá tveimur þingmönnum þar sem vanþekking þeirra á lífeyriskerfinu er opinberuð. Það er áhyggjuefni ef þingmenn eru að hafa skoðun á þessum mikilvæga málaflokki án þess að kynna sér kerfið.
Allar hugmyndir um breytingar á lífeyriskerfinu þurfa því að vera vel útfærðar og þaulhugsaðar svo þær valdi ekki skaða fyrir þá sem þar eiga réttindi. Hvernig við viljum sem best tryggja okkur öllum áhyggjulaust ævikvöld og afkomutryggingu ef við verðum að fara af vinnumarkaði, það er eina markmiðið? Hafi þessir gagnrýnendur aðrar og betri lausnir þá eiga þeir að koma fram með þær.
Ég veit fyrir mig, að ég vil ekki eiga það undir misvitrum stjórnmálamönnum eða pólitískum stefnum, hverju mér verður skammtað til að lifa af í ellinni.
Á aðalfundum lífeyrissjóða sem ég hef setið er undantekningarlaust talað um rekstur sjóðanna og oft hefur sú umræða verið hörð. Gagnrýni á rekstur þeirra er því alls ekki ný. Það er skoðun mín að fyrir hrun 2008 hafi þessi umræða verið svo hörð að hún skerti getu sjóðanna til að tryggja sjálfstæði sitt og um leið hagsmuni sjóðsfélaga. Þegar betur er skoðað og stuðst við úttektir og samanburði OECD á rekstrarkostnaði lífeyrissjóða, sést að íslensku sjóðirnir koma mjög vel út í samanburði við svona sjóði. Umræða um rekstrarkostnaðinn á að vera ábyrg og málefnaleg en ekki í upphrópunum eins og oft er.
Hverjir eiga að kjósa stjórnirnar?
Ég skal vera fyrsti maðurinn til að taka undir gagnrýnina um að lífeyrissjóðir á Íslandi séu of margir. Þá þarf að spyrja hver sé ástæðan fyrir því að þeim fækki ekki hraðar. Svarið er einfalt, það er að finna í því sem gagnrýninni er oft beint að, en það er lýðræðið í sjóðunum. Enginn sameinar sjóði nema vilji þeirra sem taka lýðræðislega ákvörðun um það sé til staðar. Það hefur verið ítrekað kallað eftir beinni lýðræðislegri kosningu í stjórnir lífeyrissjóða og þá umræðu þarf að taka. Hins vegar hefur enginn komið fram með útfærslu á henni. Eiga t.d. allir þeir rúmlega 240 þúsund einstaklingar með mismikil réttindi í lífeyrissjóðnum Gildi að kjósa um stjórnarmenn og hafa sama vægi?
Á ég sem á réttindi í fjórum sjóðum að hafa sama vægi í þeim öllum til að kjósa í stjórn,
þó 98 prósent réttinda minna séu í Gildi lífeyrissjóði?
Ég tel hinsvegar að það fyrirkomulag sem hefur verið á vali og skipan stjórna lífeyrissjóða hafi verið mjög farsælt. Að fenginni reynslu verður að leggja mikla áherslu á að tryggja sjálfstæði stjórna sjóðanna og það sé á hreinu hver skylda stjórnarmanna er.
Það eru ýmsar útfærslur á lýðræðinu.
Fáum ekki meira en við leggjum inn
Oft gleymist í umræðunni, að þegar við förum á eftirlaun frá lífeyrissjóðunum munum við greiða skatta af þeim greiðslum og vera áfram fullir þátttakendur í samfélaginu en ekki þiggjendur. Með þessu fyrirkomulagi hafa eftirlaunaþegar fullan rétt á að gera kröfur á stjórnvöld eins og aðrir skattgreiðendur.
Það má heldur ekki gleymast í umræðunni að ef lífaldur okkar heldur áfram að hækka og fer fram sem horfir mun hlutfallið breytast mjög hratt milli þeirra sem eru á vinnumarkaði og þeirra sem eru á eftirlaunum. Spurningin er hver verður geta samfélagsins til að úthluta fjármunum til eftirlaunaþega í framtíðinni?
Sú mikla gagnrýni sem hefur verið á útgreiðslur úr kerfinu á sér eðlilegar skýringar. Það fær enginn meira út úr kerfinu heldur en hann hefur lagt inn í það og hvernig þeir fjármunir ávaxtast. Helstu fórnarlömb hrunsins 2008 var gamla fólkið á Íslandi sem hafði tapað mestu af sínum inngreiðslum í sinn lífeyrissjóð frá 1968 til 1980, þar til verðtryggingin var sett á en það var gert í óðaverðbólgu. Einhver hafði á orði að hann hefði átt fyrir einu lambalæri eftir inngreiðslur í öll þessi ár vegna þess að inneignin brann upp á verðbólgubálinu. Það eru nefnilega tvær hliðar á umræðunni um verðtrygginguna. Hún er ekki bara fyrir þá sem skulda að hafa skoðun á henni, hún er líka fyrir þá sem hafa lagt til hliðar í banka eða lífeyrissjóði og vilja raunvirði innistæðunnar til baka. Stærstu fjármagnseigendur á Íslandi eru venjulegt launafólk, það má ekki gleyma því. Þeim verður að tryggja raunávöxtun á sitt sparifé. Í dag virðast hvorki stjórnmálin eða fulltrúar launafólks hafa áhuga að standa vörð um þessa hagsmuni.
Umræða um skerðingar og eða þegar bætt er í réttindi er atriði sem allir ættu að kynna sér. Það að einstaklingur sem fékk 100.000 kr. út úr Gildi árið 2005 hafi haldi sínum lífeyri fullverðtryggðum fram á daginn í dag segir alla söguna, öll umræða um skerðingar er ekki rétt.
Fjárfestingar og ávöxtun
Varðandi fjárfestingar lífeyrissjóðanna frá hruni 2008 má rifja það upp að það voru fjármagnshöft á Íslandi og því var ekki um marga fjárfestingakosti að ræða. Síðan hefur verið mikil pressa á lífeyrissjóðina að taka þátt í atvinnuuppbyggingu í landinu. Fleiri störf, meiri hagsæld. Ég hef aldrei skilið íslenska bankakerfið og alla sérfræðingana þar sem sjaldan eru tilbúnir að lána ef einhver áhætta er fyrir hendi, henni skal koma yfir á lífeyrissjóðina. Það er ekki bæði haldið og sleppt. Við verðum að vera meðvituð um það að með fjárfestingum við að byggja upp atvinnulífið geta tapast fjármunir. Eignarhlutur lífeyrissjóða í íslensku atvinnulífi er umræða sem á að vera sívakandi, ábyrg
og á málefnalegum forsendum en ekki í upphrópunum.
Sjóðirnir eru komnir í annað fjárfestingaumhverfi eftir að höftin voru tekin af, sem er gott, enda mikil þörf að þeir fjárfesti meira erlendis. Þá er það hins vegar blessuð krónan sem getur skapað vandamál með miklum fjárfestingum sjóðanna erlendis vegna gjaldeyrisáhættu.
Ævisparnað þjóðarinnar má ekki nota til að halda krónunni á floti eða setja hann í neikvæða ávöxtun til að halda niðri óraunhæfum krónuvöxtum.
Innistæðan mín búin 83 ára
Ég skora á alla að kynna sér sín lífeyrisréttindi. Ég mun væntanlega byrja að taka út eftirlaunin mín eftir fjögur ár. Ég á orðið mjög góð réttindi sem byggjast aðallega á því að ég hef alla tíð, frá því að ég kom á vinnumarkaðinn, greitt í verðtryggðan lífeyrissjóð. Uppsöfnuð innistæða mín mun verða búin þegar ég verð um 83 til 84 ára gamall. Ef ég hins vegar verð 99 ára mun ég fá helmingi meira út úr sjóðnum en ég hafði safnað inn sjálfur. Þá peninga fæ ég frá þeim sem falla frá fyrr. Ef dæmið snýst við, ef ég fell frá fyrir sjötugt, mun ég tryggja greiðslur og framfærslu fyrir aðra með minni inneign sem ég skil eftir fyrir utan réttindi maka. Svona virkar samtryggingin fyrir okkur sem náum að ljúka starfsævinni á vinnumarkaði. Ég ætla ekki að fara að fjalla um örorkugreiðslurnar til þeirra sem verða fyrir því óláni að þurfa að fara af vinnumarkaði og fá greitt ævilangt út úr sínum lífeyrissjóði, sem er sennilega besta og ódýrasta afkomutrygging sem hægt er að fá. Inngreiðsla í lífeyrissjóð er ekki eins og inneign á bankabók og er ekki erfanleg. Það verður að hugsa þetta sem samtryggingu eða afkomutryggingu.
Til að átta sig á upphæðunum sem verið er að tala um þá ætla ég að enda þetta á einföldu dæmi:
Einstaklingur sem lýkur starfsævinni eftir fjögur ár og á 400.000 kr. verðtryggða útgreiðslu á mánuði, hefur safnað réttindum sem eru á núvirði 76.800.000 kr. fram til 83 ára aldurs. Lifi hann og verði 99 ára er búið að tryggja honum útgreiðslur á núvirði að upphæð 153.600.000 kr.
Fyrir tíu svona einstaklinga þarf að vera til í sjóðnum 1.536.000.000 kr.
Miðað við að tryggingafræðileg staða sjóðs sé á núlli þá er til fyrir þessu.
Ef þetta litla dæmi er sett í samhengi við stærð lífeyrissjóðakerfisins þá þurfa að vera til miklir peningar til að standa við þessar skuldbindingar og það er til fyrir þeim.
Höldum málefnalegri gagnrýni og umræðu áfram til að bæta og þróa lífeyriskerfið.
Þessi grein er unnin úr pistli sem ég birti fyrir rúmum þremur árum.
Höfundur er fyrrverandi stjórnarmaður í Gildi lífeyrissjóði.
