Mat­væla­stefna stjórn­valda sem kynnt var í byrjun des­em­ber 2020 ber þess glögg merki að vera unnin fyrst og fremst á for­sendum land­bún­að­ar­ins, frekar en neyt­enda og almenn­ings. 

Bretar settu sér sína eigin mat­væla­stefnu, National Food Stra­tegy, árið 2019 í aðdrag­anda BREX­IT. Við sam­an­burð þess­ara stefna sést ber­lega að Bretar sjá kosti opinna við­skipti yfir landa­mæri sem gagn­ast neyt­end­um, bændum og umhverf­in­u. 

Við þurfum að end­ur­hugsa mat­væla­stefn­una í sama dúr. Til þess þurfum við líka að spyrja réttu spurn­ing­anna.

Spurn­ingar sem ný mat­væla­stefna þarf að svara

1. Hvaða mat ættum við að vera að borða og hversu mik­ið?

2. Hvernig tryggjum við næg, holl mat­væli til fram­tíð­ar, það er fæðu­ör­yggi?

3. Hvernig tryggjum við að mat­væli séu örugg til neyslu?

Skoðum þessar spurn­ingar nán­ar.

1. Hvaða mat ættum við að vera að borða og hversu mik­ið?

Lífstíls­sjúk­dómar eru gríð­ar­legt og vax­andi vanda­mál.  Um 20% barna eru of þung og 60% full­orð­inna eru yfir kjör­þyngd hér á land­i.  Ofþyngd og lífstílstengdir sjúk­dómar eru taldir stytta með­al­ævi og kosta þjóð­ina í kringum 10 millj­arða kr. á ári, sem trú­lega er van­mat.  

Lífs­stíls­sjúk­dómar stafa aðal­lega af ofneyslu matar og ónógri hreyf­ing­u.  Við þurfum því flest að minnka neyslu og neyta holl­ari fæðu. Mat­væla­stefnan þarf styðja það.  

Núver­andi styrkja­kerfi land­bún­aðar umb­unar lamba­kjöts og mjólk­ur­vöru­fram­leiðslu umfram önnur mat­væli, setur tolla og inn­flutn­ings­hömlur á mat­væli sem hækkar mat­væla­verð hollra og umhverf­is­vænna mat­væla.  

Mat­væla­stefna ætti að stuðla að virkum opnum mat­væla­mark­aði með holl mat­væli og umb­una helst umhverf­is­vænni, hollri fram­leiðslu. 

2. Hvernig tryggjum við næg, holl mat­væli til fram­tíð­ar, það er fæðu­ör­yggi?

Hér hlýtur umhverf­is­leg og fjár­hags­leg sjálf­bærni að skipta máli.

Við fram­leiðum meira en nóg af mat fyrir þjóð­ina þegar fisk­veið­arnar eru með­tald­ar, neytum aðeins um 2% af því sem við veið­um, flytjum 98% út.  

En það þarf fleira en umhverf­is­vænan og hollan fiski.  Við þurfum fjöl­breytta og holla fæðu bæði fyrir okkur og umhverf­ið. Í sjálfu sér er gott að flytja inn mat­vöru ef það er hag­kvæmt og umhverf­is­vænt.  Vand­inn er að inn­lend fram­leiðsla á kjöti og mjólk er hvorki umhverf­is­væn né fjár­hags­lega sjálf­bær.  

Kolefn­is­spor

Til að fram­leiða 1 kg af kjúklinga- og svína­kjöti þarf að flytja inn um 2 kg. af korn­fæðu. Til að fram­leiða lamba­kjöt og mjólk­ur­af­urðir hefur mikið af vot­lendi verið þurrkað upp.  Um 60% af heild­ar­losun Íslands af gróð­ur­húsa­loft­teg­undum kemur frá fram­ræstu vot­lendi og auk þess koma önnur 13% frá land­bún­aði.  Sam­tals er land­bún­að­ur­inn því ábyrgur fyrir 73% af heild­ar­losun Íslands. Lausa­ganga búfjár heldur niðri gróð­ur­þekju lands­ins, gerir skóg­rækt kostn­að­ar­sama og kolefn­is­bind­ingu minni en ella.

Á heims­vísu eru fæðu­öfl­un­ar­kerfi ábyrg fyrir 20-30% af losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda. 

Fjár­hags­lega hliðin

Lamba­kjöts- og mjólk­ur­vöru­fram­leiðslan okkar er fjár­hags­lega mjög ósjálf­bær.  Við verjum um 16 millj­örðum kr. af skattfé almenn­ings til land­bún­að­ar­ins árlega, aðal­lega til fram­leiðslu lamba­kjöts og mjólk­ur­vara. 

Auk þess kostar toll­vernd land­bún­að­ar­ins neyt­endur um 25 millj­arða kr. í hærri mat­ar­inn­kaup en væri við toll­frjáls við­skipti. Þar af nýt­ast um 15 millj­arðar bændum sam­kvæmt OECD og um 10 millj­arðar slátrun og vinnslu.  

Sam­tals er almenn­ingi gert að verja yfir 40 millj­örðum kr. á ári til íslensks land­bún­að­ar, sem er rúm­lega þrisvar sinnum meira en að með­al­tali í Evr­ópu.  Toll­arnir hækka mat­ar­inn­kaup hvers okkar um 10.000 kr. á mán­uði eða 120.000kr. á ári og mörg okkar verða að láta sér nægja óholl mat­væli til að spara.

Það er því bæði umhverf­is­vænt og fjár­hags­lega sjálf­bær­ara að flytja inn flest kjöt. Græn­kera og líf­ræn fæða er heppi­leg fyrir umhverf­ið, þó inn­flutt sé.

Betri rekj­an­leiki mat­væla myndi vald­efla neyt­endur þannig að þeir gætu sjálfir valið sín mat­væli með til­liti til verðs, sjálf­bærni, gæða og umhverf­is­á­hrifa. 

Með mat­væla­stefnu getum við tekið stór skref umhverf­is­lega og til bættra lífs­kjara.  

3. Hvernig tryggjum að mat­væli séu örugg til neyslu?

Í nútíma sam­fé­lagi er mat­væla­ör­yggi tryggt með vönd­uðum vinnu­brögð­um, þekk­ingu og tækni. Stuðst er við alþjóð­lega þekk­ingu, reglur og eft­ir­lit með fram­leiðslu, flutn­ingi og geymslu mat­væla.  Þetta á við bæði um inn­lenda og inn­flutta mat­vöru.  

Það afvega­leiðir neyt­endur að halda því fram að inn­flutt mat­væli séu ekki eins örugg og inn­lend.  Mat­væli þurfa sam­bæri­lega með­ferð hvaðan sem þau kom­a.  Sýkla­lyf eru ekki notuð sem vaxt­ar­hvati í Evr­ópu og hafa ekki verið leng­i.  

Mat­væla­stefna sem tryggir rekj­an­leika og vott­aðar gæða­merk­ingar hjálpar okkur að velja gæða­vörur eftir efnum og ástæð­um.

Mat­væla­stefna er fyrir almenn­ing

Við getum beitt mat­væla­stefnu til að gera mat­ar­neyslu okkar heilsu­sam­legri, hag­kvæm­ari og umhverf­is­vænni og bætt þannig heilsu okk­ar, lífs­kjör og umhverfi.

Það þarf að upp­færa nýfram­komna mat­væla­stefnu sem gengur út á sem minnstar breyt­ingar á núvar­andi stöðu og ef eitt­hvað er, meira af því sama. 

Það verk­efni bíður nýrrar rík­is­stjórnar úr því sem komið er.

Höf­undur er við­­skipta­fræð­ingur og í stjórn Neyt­enda­­sam­tak­anna.