Með tíund­ar­lög­gjöf frá 1096 var staða fátækra að nokkru tryggð til nauð­þurftar allt til 1914, þegar fátækt­ar­tí­und var afnum­in, en í þess stað átti að taka við kerfi til meiri hjálpar með sjúkra­sam­lög­um, alþýðu­trygg­ingum og síðar almanna­trygg­ingum (TR) 1936, sem fólk greiddi til af launum sín­um, einnig til sjúkra­sam­laga. 1986 var stað­greiðsla skatta tekin upp, en þá var skatt­pró­senta hækkuð sam­svar­andi þessum greiðsl­um. 1990 voru eignir sjúkra­sam­laga yfir­teknar til (TR), sem greiddu síðan út sjúkra­bæt­ur, örorku­bætur og ákveðið grunn­gjald til allra eldri borg­ara, sem þeir höfðu greitt til alla starfsævi sína með þessum iðgjöldum til TR og sjúkra­sam­laga. Þegar líf­eyr­is­kerfið var lög­fest 1969 var úti­lokað að ein­hver teng­ing gæti orðið á þeim greiðslum með skerð­ingum til eldri borg­ara frá TR. Þetta var óbreytt til hruns­ins 2009, en þá voru settar á miklar skerð­ingar á greiðslum TR frá 2009 til 2013. Reglurnar 2009 voru t.d. þær, að aðeins mátti vinna fyrir kr. 25.000 á mán­uði án skerð­inga frá TR og fjár­magnstekjur og líf­eyr­is­sjóðs­greiðslur skertu greiðslur TR umfram kr. 25.000 á mán­uð­i.  

 Eftir það var létt að nokkru á skerð­ing­um, en þær síðan teknar upp að nýju 1. mars 2017. og þá mátti vinna að kr. 100.000 á mán­uði án skerð­inga. Ef fólk reyndi að vinna sér til bjargar umfram þessa upp­hæð, myndu greiðslur almanna­trygg­inga skerða umfram­greiðslu um 45%, og með frá­dregnum tekju­skatti væri eftir um kr. 20.000 af hverjum kr 100.000. Líf­eyr­is­sjóðs­greiðslur og fjár­magnstekjur umfram kr. 25.000 á mán­uði skertu greiðslur TR um 45%.

Greiðslur frá TR hafa ekki fylgt launa­þróun frá hruni og skerð­ing­arnar hafa staðið óbreyttar frá 2017 þótt allar aðrar greiðslur í sam­fé­lag­inu hafi árlega tekið mið af verð­lagi og launa­þró­un. Þetta hvoru tveggja bitnar mest á fátæku fólki og er að mínu mati verri með­ferð, en það sem tíund­ar­lög­gjöfin bauð upp á til nauð­þurftar frá 1096 til 1914 miðað við lífs­kjör okkar almennt í dag. Þess vegna hefur þetta fólk, sem verst er farið með, rétt til að grípa til neyð­ar­réttar við hvaða aðstæður sem mögu­legt er, sér til bjarg­ar. 

Neyð­ar­úr­ræði hjóna eða sam­búð­ar­fólks

Hjón eða sam­búð­ar­fólk, sem búa við þær aðstæður að hafa aðeins um 380 til 420 þús­und á mán­uði sam­an­lagt, eru lík­lega um 4 þús­und tals­ins. Þrátt fyrir þessa stöðu hafa þau greitt í líf­eyr­is­sjóð, bæði eða ann­að, meiri hluta starfsævi sinn­ar. Hvaða neyð­ar­úr­ræði geta þau átt, til að lifa af með fjár­hags­legri reisn? Lík­lega aðeins það að skilja og leigja síðan öðrum aðil­anum með leynd aðstöðu í íbúð sinni, sem þau eiga eða leigja í dag. Þannig bættu þau fjár­hag sinn fyrir utan skatt um 134.450 krónur á mán­uði. Þetta hlyti að telj­ast neyð­ar­réttur þessa fólks. sem býr við ofur­skerð­ingar á greiðslum almanna­trygg­inga gagn­vart vinnu- og líf­eyr­is­sjóðs­tekj­um. Gift­ast síðan á ný þegar leið­rétt­ing hefur náðst fram.

Neyð­ar­úr­ræði þess ein­stak­lings sem býr einn

Þessi ein­stak­lingur nýtur greiðslu frá TR að upp­hæð kr 333.258 á mán­uði. Vilji hann hjálpa afkom­anda, frænda eða frænku með því að fá að búa á heim­il­inu eða að fá hjálp sjálfur með því að fá afkom­anda til að búa hjá sér, er hann skertur um kr 67.225 á mán­uði, og ef TR kemst ekki að því strax, þá er skerð­ingin aft­ur­virk til greiðslu. Neyð­ar­rétt­ur­inn felst í því að skrá ekki þennan ein­stak­ling á heim­il­inu og reyna að láta sem minnst á honum ber­a. 

Neyð­ar­úr­ræði fólks sem flytur á dval­ar­heim­ili eða hjúkr­un­ar­heim­ili

Nauð­vörn getur eldra fólk átt, sem flyst á dval­ar­heim­ili eða hjúkr­un­ar­heim­ili. Grunn­greiðsla TR fellur þá nið­ur, en við­kom­andi fær kr. 79.859.- á mán­uði til nauð­syn­legra útgjalda s.s. fyrir bif­reiða­kostn­aði, fatn­aði, ólyf­seð­ils­skyldum lyfj­um, heilsu­vörum, hár­snyrt­ingu, fót­snyrt­ingu, ferða­lög­um, snyrti­vörum, gler­aug­um, heyrn­ar­tækj­um, inn­bús­trygg­ingu, efni í fönd­ur­vör­ur, sæl­gæti, tóbaks­vörum, tæki­fær­is­gjöf­um, jóla­gjöf­um, ofl, - þar með end­an­lega að hætta að reka eða leigja hús­næði. Allar aðrar tekjur við­kom­andi ein­stak­lings, s.s. líf­eyr­is­sjóðs­greiðslur og fjár­magnstekjur eru þá teknar upp í þennan dval­ar­kostn­að, allt að kr 454.542 á mán­uði. Við þessar aðstæður væri neyð­ar­úr­ræði, til að geta átt fyrir eðli­legum útgjöld­um, að taka út úr banka sparnað sinn og geyma ann­ars stað­ar.

Komum í veg fyrir neyð fólks og breytum skerð­ing­ar­lög­gjöf á greiðslum TR 

Lög­gjöf, sem neyðir fólk vegna fátæktar til skiln­aðar eða til að fara fram hjá lögum við þær eða aðrar aðstæð­ur, verður að breyta. Lög og reglu­gerð­ir, sem heim­ila TR að hafa eft­ir­lit með öllum fjár­mála­hreyf­ingum við­kom­andi og hvar við­kom­andi býr og með hverj­um, jaðrar við njósn­ir, sem verður einnig að breyta.

Höf­undur er for­­maður kjara­ráðs félags eldri borg­­ara í Rang­ár­valla­­sýslu.