Um þessar mundir liggja fyrir Alþingi tvö áfengisfrumvörp sem bæði ganga, að sögn, út á að „frelsa“ áfengið, eins og það sé í einhverri ánauð. Annað þeirra, frumvarp um að heimila „vefsölu“ áfengis, er til umfjöllunar í þessu greinarkorni. Ekki hefur sá sem þetta ritar tölu á öllum þeim sambærilegum frumvörpum sem lögð hafa verið fram á Alþingi síðustu ár eða áratug en þau eru sennilega vel á annan tuginn.
Tímasetningar í þessu sérhagsmunavafstri hafa ekki alltaf verið heppilegar. Fyrrverandi þingmaður Sjálfstæðisflokksins ætlaði að mæla fyrir slíku frumvarpi í upphafi hrunsins þegar að vart heyrðist mannsins mál í þingsal vegna mótmælanna fyrir utan þinghúsið. Þegar að covid faraldurinn skall á með miklum þunga og samfélagið var allt á öðrum endanum þá taldi þáverandi dómsmálaráðherra ástandið sýna að mikil þörf væri fyrir netverslun með áfengi? Árangur af þessu vafstri er enginn, eins og dæmin sanna og tíma þingsins örugglega betur varið í önnur mál og mikilvægari.
Meintur „vandi“ kristallast sennilega í þeim fleygu ummælum stjórnmálamanns eins um að það væri slæmt að geta ekki kippt með sér hvítvínsflösku/m í stórmarkaðinum á sunnudögum til að hafa með humrinum. Það sé frelsismál, en ekki minnst einu orði á humarinn, sem er með öllu ófrjáls eins og mest af okkar sjávarfangi, sem býr við helsi fiskveiðistjórnunarkerfisins? Og svo hinu að áfengi sé löglega vara (eins og tóbak) og því eigi framleiðendur og seljendur allan rétt á því að sýsla með áfengið eins þeim og þeirra hagsmunum henti best.
Hagsmunaaðilar háværir
Hagsmunaaðilar, helstu og háværustu talsmenn breytinga, eru orðnir óþreyjufullir. Ýmsir í þeirra ranni nenna ekki lengur að bíða. Í þágu sinna ítrustu sérhagsmuna, auglýsa þeir áfengi eins og enginn sé morgundagurinn og selja áfengi í smásölu þvert á lög, lýðheilsu- og forvarnasjónarmið svo ekki sé minnst á almennt velsæmi.
Í þessu samhengi þá veldur „ákvörðun“ ÁTVR um að draga til baka, áfrýjun til Landsréttar, mál vegna ólöglegrar sölu áfengis, mikilli furðu svo ekki sé meira sagt. Fingraförin sjást reyndar langar leiðir. Fulltrúi löggjafa- og framkvæmdavaldsins, fjármálaráðherra, beitir sér af alefli gegn því að dómsvaldið úrskurði efnislega í algerlega augljósu máli. Tæknileg frávísun byggð á skoðun eins héraðsdómara er látin nægja. Slíkt er algerlega óboðlegt og framganga fjármálaráðherra í þessu máli honum lítt sæmandi. Áfengisbransinn andar léttar um skeið enda búið að afstýra því að úrskurðað verði efnislega um algerlega augljósa ólöglega áfengissölu. Fyrirliggjandi frumvarp um að heimila vefsölu áfengis er auk þess ekkert annað en formleg viðurkenning á því að núverandi „vefsala“ sé með öllu ólögleg.
Markmiðið er klárt. Nú á skal þess freistað með öllum tiltækum ráðum, enn eina ferðina, að brjóta á bak aftur fyrirkomulag sem ríkt hefur nokkuð almenn sátt um í samfélaginu.
Dómsmálaráðherra
Dómsmálaráðherra hefur látið þau boð út ganga að hann ætli að fá til liðs við sig, í ráðuneytið, þrjá eða fjóra lögfræðinga, sérfræðinga í Evrópurétti, til þess að kanna hvort við þurfum ekki að taka upp reglur Evrópusambandsins, sem að hans mati virðast ganga út á það að við verðum að selja áfengi út um allt, alltaf. Evrópusambandið vill hann að öðru leyti ekkert með hafa, finnur því reyndar flest allt til foráttu. Skynsamara væri að nýta þessa fjármuni í að láta gera lýðheilsumat á afleiðingum þessara frumvarpa, fremur en að eyða stórfé í spurningu sem þegar er búið svara. Eitt símtal til Evrópusambandslandsins Svíþjóðar nægir, það þarf enga fjóra lögfræðinga í það. Lýðheilsu- og velferðarmarkmið þjóða ganga einfaldlega framar viðskiptahagsmunum. Fyrirkomulag áfengissölu á augljóslega við í þeim efnum, þjóðir geta því haft það fyrirkomulag sem þær kjósa. Fullkomið verkleysi ráðherrans, sem yfirmanns löggæslumála, gagnvart augljósum lögbrotum, bæði hvað varðar áfengisauglýsingar og ólöglega sölu áfengis, vekja furðu og spurningu um hvort ráðherra telji sig hafa ríkari skyldur gagnvart áfengissölum en almenning í landinu, ekki síst börnum og ungmennum?
Vefsala er almennt söluform
Að heimila „vefsölu“ áfengis þýðir ekkert annað en að leyfa almenna sölu áfengis. Á því leikur engin vafi og kemur einkar vel fram í úttekt Rannsóknaseturs verslunarinnar á áhrifum stafrænnar tækni á verslunarrekstur:
„Vegna samruna hefðbundinnar verslunar við net og stafrænar tæknilausnir getur reynst erfitt að aðgreina umfang hefðbundinnar verslunar frá umfangi netverslunar eða öðrum nýjum verslunarháttum.
Til samanburðar má líkja samruna hefðbundinnar verslunar við netverslun við þá breytingu sem varð um miðja síðustu öld þegar tekin var upp sjálfsafgreiðsla í stað afgreiðslu yfir búðarborð. Erfitt reyndist að aðgreina magn þess sem selt var í sjálfsafgreiðslu og vörur sem voru á bakvið búðarborðið.
Á sama hátt getur reynst erfitt að aðgreina veltu í hefðbundnum verslunum núna og netverslunum, því þessar tvær tegundir renna sífellt meira saman“
(Emil Karlsson, 2018. Íslensk netverslun– áhrif stafrænnar tækni og alþjóðlegrar samkeppni, bls 9. Rannsóknasetur verslunarinnar)
Stórmarkaðir eins og Costco, Hagkaup, Bónus, Krónan, og nánast allir þeir sem það kjósa, munu geta hafið sölu áfengis án verulegra takamarkanna og munu gera verði frumvarp af þessum toga einhvern tímann að lögum. Útsölustöðum mun fjölga um mörg hundruð prósent frá því sem nú er. Stórmarkaðir verða ráðandi og þessir fáu aðilar sem hæst hafa um þessar mundir verða eins og síli innan um laxanna, fórnalömb eigin hugmyndafræði.
Allt hefur þetta verið keyrt áfram á forsendum ítrustu viðskiptahagsmuna. Framboð af áfengi verður gríðarlegt, sölustöðum fjölgar margfalt, opnunartímar verða alltaf, áfengisauglýsingar og algerlega óheft markaðssókn verður viðvarandi og mun eins og dæmin sanna ekki síst bitna á og beinast að börnum og ungmennum.
Vernd barna og ungmenna
Allt gengur þetta þvert á lýðheilsu- og forvarnarmarkmið samfélagsins, sem nokkuð almenn sátt hefur ríkt um. Ágætur árangur okkar Íslendinga í forvörnum gagnvart börnum og ungmennum er afsprengi margra áratuga vinnu. „Íslenska módelið“ er m.a. afrakstur þess og er gagnreynd aðferðarfræði (Rannsókn og greining) og er mörgum öðrum löndum fyrirmynd á þessu sviði. Nálgun sem byggir á nokkrum meginstoðum. Samveru foreldra, barna og ungmenna, virkri þátttöku í æskulýðs- og íþróttastarfi, forvarnarfræðslu foreldra, barna og ungmenna, aðgengi og sölufyrirkomulagi áfengis, svo dæmi séu nefnd. Árangurinn í forvarnarstafi er ekki sjálfsprottinn og varir ekki nema stöðugt sé haldið áfram. Forvarnir eru ferskvara. Gott ástand einnar kynslóðar er ekki ávísun á að það þurfi ekkert að vinna gagnvart næstu kynslóð. Gott ástand er ekki heldur nein skiptimynt eða réttlæting fyrir breytingum sem ganga þvert á öll lýðheilsu- og forvarnarmarkmið.
Lýðheilsumat
Í fyrstu frumvörpum um áfengismál var smávegis um að auka fé til lýðheilsu- og forvarnamála til mótvægis við þær neikvæðu afleiðingar sem svona frumvörp hafa. Síðustu ár er ekki minnst á slíkt svo neinu nemi og þá helst persónlegum hugmyndum flutningsmanna, og eða þeirra lögfræðinga sem frumvörpin semja, um að frumvarpið hafi lítil sem engin áhrif á lýðheilsu? Eigi ekki við eins og einn ráðherra orðaði það. Í síðustu tveimur til þremur tilraunum við að koma svona frumvarpi í gegn þá hefur umræðan auk þess verði afar einhliða og nánast algerlega á forsendum hinna ítrustu viðskiptahagsmuna. Það sem verra er að framlag í Lýðheilsusjóð hefur verið lækkað frá því sem áður var, er nú föst upphæð í stað hlutfalls af áfengisgjaldi eins og áður var.
Engum af flutningsmönnum þessara frumvarpa, í gegnum árin, virðast detta til hugar að leggja til að fram fari lýðheilsumat á afleiðingum þeirra breytinga sem frumvörpin kunna að hafa í för með sér. Í þeim efnum má nefna rannsókn sem birtist á vef BMC Public Health í desember 2018. Lýðheilsufræðileg rannsókn á áhrifum þess að breyta sölufyrirkomulagi áfengis í Svíþjóð í þá veru að leggja niður Systembolaget (sænska ÁTVR) Estimating the public health impact of disbanding a government alcohol monopoly: application of new methods to the case of Sweden. Innan Félags Lýðheilsufræðinga og Landlæknisembættisins eru sérfræðingar á þessu sviði sem hafa þekkingu til þess að gera svona mat með gagnreyndum vísindalegu aðferðum. Undarlegt að ekki hafi verið leitað til viðkomandi aðila í tengslum við þetta frumvarp?
Fyrirkomulag áfengissölu á ekki að lúta forsendum ítrustu sérhagsmuna
Örfá aukaspor, ef einhver eru, til þess að versla áfengi er á alla leggjandi. Þær breytingar sem dómsmálaráðherra berst fyrir eru fyrst og fremst í þágu ítrustu viðskiptahagsmuna og yrðu eitt mesta lýðheilsuslys síðustu áratuga. Að mati þess sem þetta ritar er grundvallaratriði og kjarni þessa máls, auk lýðheilsu- og velferðarsjónarmiða, vernd barna og ungmenna. Ekki bara vernd þeirra gegn áfengisáróðri eins og áfengisauglýsingar eru. Ekki síður vernd gagnvart sölufyrirkomulagi sem er afar ótryggt hvað varðar börn og ungmenni. Samfélagið getur og setur sér ýmis lög og reglur í þágu almannahagsmuna sem betur fer. Áfengismál eru dæmi um slíkt, ákveðin samfélagssáttmáli sem flestir virða og vonandi verður það áfram svo. Fyrirkomulag áfengissölu, áfengisstefna á ekki að lúta forsendum ítrustu sérhagsmuna, slíkt er einstakt óráð.
Höfundur er félagsuppeldisfræðingur
