Á síð­asta ári tóku 47 manns á Íslandi eigið líf. Áætla má að sú van­líðan og þján­ing sem leiddi til sjálfs­víg­anna hafi verið mik­il, auk þess harms sem atburð­ur­inn sjálfur olli aðstand­endum og sam­fé­lagi þeirra.  Fá minn­is­blöð hafa verið skrif­uð, engir mark­vissir fundir verið haldnir þrátt fyrir þann mikla sárs­auka og kostnað sem sjálfs­víg hafa í för með sér fyrir sam­fé­lag­ið. Hið opin­bera telur eflaust  að betra sé að ræða ekki málin um of af ótta við að tíðni sjálfs­víga auk­ist með auk­inni umræðu. Með þessu er mála­flokk­ur­inn sveip­aður ákveð­inni hulu og skömm sem löngum hefur fylgt sjálfs­víg­um. Sjálfs­vígin eru hins vegar stað­reynd og það er líka stað­reynd að þeim fjölg­aði úr 39 árið 2019 í 47 árið 2020 eða um 20,5%. Sjálfs­vígum kvenna fjölg­aði úr 7 í 15 eða um 114%.

Geð­heil­brigð­is­mál munu að öllum lík­indum verða enn meira í deigl­unni eftir því sem athyglin á Covid minnk­ar. Alþjóða­heil­brigð­is­mála­stofn­unin gaf út strax í upp­hafi far­ald­urs­ins að eft­ir­köst hans yrðu ekki síst tengd geð­heilsu fólks. Ein­angr­un, atvinnu­miss­ir, fjár­hags­legt óör­yggi, ótti við veiruna o.fl. er eitt­hvað sem flestir upp­lifðu með einum eða öðrum hætti á sl. 18 mán­uði. Afleið­ing­arnar koma ekki endi­lega í ljós alveg strax og því þurfum við sem sam­fé­lag að und­ir­búa okkur þannig að við getum leyst þung og erfið verk­efni tengdum geð­heilsu þjóð­ar­innar á næstu miss­er­um.

Sam­fé­lag okkar stendur frammi fyrir áskor­un. Ljóst er að fé til almanna­þjón­ustu ríkis og sveit­ar­fé­laga verður af skornum skammti næstu miss­erin en allar líkur eru á að þörfin fyrir þjón­ust­una auk­ist. Nú er mik­il­vægt að huga bæði að sókn og vörn. Sókn í þeirri merk­ingu að vinna með orsaka­þætti og vörn í þeirri merk­ingu að bæta við­bragðs­kerfi okk­ar. Við verðum því að for­gangs­raða og horfa með gagn­rýnum augum á það hvernig okkur hefur tek­ist sl. ár og ára­tugi og vera til­búin að skoða nýjar hug­mynd­ir.

Síðustu ár og ára­tugi hefur hug­mynda­fræðin snú­ist um að gefa rösk­unum frá heild­inni meira vægi en heil­brigði og for­varn­ir. Áherslan hefur verið á að greina fólk og rask­anir þess og draga síðan úr þeim afleið­ingum sem rösk­unin hefur í för með sér. Út frá þess­ari hug­mynd og þeim gríð­ar­legu fjár­munum sem liggja í rösk­unum hafa kerfi okkar þró­ast. Með­ferð vegna rask­ana hefur í lang­mestum mæli snú­ist um lyf og hefur geð­lyfja­notkun þannig auk­ist um 200% á sl. 30 árum. Við höfum sett gríð­ar­lega fjár­muni í verk­efnið en nið­ur­staðan er sú að auk þess sem lyfja­notkun hefur auk­ist jafn mikið og raun ber vitni þá hefur öryrkjum vegna geð­rænna áskor­anna fjölgað um 249% á sama tíma. Hvernig stendur á því? Umræða um þessa þróun – hvort sem við breytum eða ekki – er því afar brýn.

Alla töl­fræði, s.s. lýð­heilsu­vísa þarf að end­ur­skoða og stór­auka áherslu á geð­heilsu. Tölur um sjálfs­víg eru ákveð­inn mæli­kvarði en við þurfum að ná að meta geð­heilsu með mun betri hætti en nú er gert. Með því að taka upp geð­ráð þar sem saman kæmu helstu hags­muna­að­il­ar, auk þess sem öll gögn og töl­fræði væru fyrir hendi, mætti útbúa eins­konar mæla­borð geð­heilsu. Það myndi ein­falda og auð­velda stjórn­völdum ákvarð­ana­töku og leiðir á hverjum tíma.

Covid gæti verið tæki­færi fyrir okkur sem sam­fé­lag að hverfa af braut rask­ana og taka upp nýja hug­mynda­fræði sem byggir meira á heil­brigði og for­vörn­um. Það er ljóst að gamla hefð­bundna leiðin hefur beðið ákveðið skip­brot. Miðað við það umfang sem gera má ráð fyrir að geð­heil­brigð­is­mál munu verða á næstu árum í kjöl­far far­ald­urs­ins er ljóst að við höfum hrein­lega ekki efni á því sem sam­fé­lag að nota sömu hug­mynda­fræð­ina. Horfum því til orsaka­þátta fremur en afleið­inga og snúum við­brögðum kerf­is­ins sem í dag spyr hvað hrjáir þig og spyrjum frekar: 

hvað kom fyrir þig?

Höf­undar eru vara­for­maður og fram­kvæmda­stjóri Geð­hjálp­ar.