Er stærsta pen­inga­bóla allra tíma við það að springa?

Árið er 2006 á Wall Street. ­Mark Baum og félagar fara að kanna af hverju vöndlar af und­ir­málslánum (rusl fast­eigna­lánum sett saman í skulda­bréfa­vafn­inga) fengu hæstu ein­kunn frá mats­fyr­ir­tækj­un­um. Á fundi þeirra með full­trúa Stand­ard & Poor­s’s:

Spurn­ing: „Have you ever refu­sed to rate any of these bonds upper tranches AAA?“

Svar­ið: „If we don’t give them the rat­ings, They’ll go to Moody’s, right down the block.“

Aðdrag­andi banka­hruns­ins 2008 má að stórum hluta rekja til fast­eigna­bólunnar í USA sem svo afhjúpaði eina umfangs­mestu spill­ingu innan fjár­mála­kerf­is­ins í nútíma sögu. Bæði í aðdrag­anda hruns­ins og í eft­ir­málum þess. 

En bólan sem alheims efna­hags­kerfið stendur frammi fyrir nú er ekki bara fast­eigna­bóla þó fast­eigna­verð hafi vissu­lega bólgnað hratt og ískyggi­lega mik­ið. Hluta­bréf eru í sögu­legu hámarki og hafa seðla­bankar heims­ins séð til þess að keyra bóluna upp og halda henni á lofti með hrárri pen­inga­prent­un, magn­bund­inni íhlut­un, dæla pen­ingum inn í hag­kerfið án þess að raun­veru­leg verð­mæti skap­ist á móti. Þeir bæði kaupa verð­bréf og sjá til þess að aðgangur að láns­fjár­magni sé nægur fyrir fyr­ir­tæki og ein­stak­linga til verð­bréfa­kaupa, á vöxtum sem eru við núllið, jafn­vel nei­kvæðir ef verð­bólga er tekin með. 

Aldrei í sög­unni hefur hluta­bréfa­verð verið eins hátt. Og rétt eins og í aðdrag­anda hruns­ins 2008 haga sér allir þannig að verðið á hluta­bréfum geti ekki farið annað en upp.

Önnur leið til þess að reikna eðli­legt verð hluta­bréfa — þannig að almenn verð­bólga í hag­kerf­inu skekki ekki mynd­ina — er að deila heild­ar­verði allra hluta­bréfa í Banda­ríkj­unum í tölur um þjóð­ar­fram­leiðslu (þekkt sem War­ren Buf­fett vís­bend­ing­in). Sögu­lega hefur þetta hlut­fall verið í kringum 80%, þ.e. öll hluta­bréf kosta sem nemur 80% þjóð­ar­fram­leiðslu. En 28. októ­ber 2021 stóð þessi tala í 213% (!!!), sem þýðir á manna­máli að banda­ríski mark­að­ur­inn er allt of dýr eða í skýj­unum í sögu­legu sam­hengi. Í dag er V/H gildi SP-500 vísi­töl­unnar um 28,4 sem er sögu­lega mjög hátt en til sam­an­burðar var V/H gildi í sept­em­ber 2008 26,23.

Rör­sýni

Þrátt fyrir að hluta­bréfa­verð hafi ekki hækkað jafn mikið og jafn lengi í sög­unni virð­ast fáir gefa þessu gaum. Þó svo að mats­fyr­ir­tækin séu ekki eins áber­andi og þau voru fyrir hrun eru allskyns sér­fræð­ingar og mats­menn kall­aðir til í fjöl­miðlum til að segja frá grein­ingum sínum um hversu mikið mark­að­ur­inn átti inni eða hvers virði fyr­ir­tæki eru yfir mark­aðsvirði, fyr­ir­tæki sem eru jafn­vel í mjög áhættu­sömum rekstri, og hafa skilað gríð­ar­legu tapi, eru verð­metin í hæstu hæðum og jafn­vel metin stór­lega und­ir­verð­lögð.

Dr. Mich­ael Burry byrj­aði að blogga um fjár­fest­ingar upp úr 1996 og varð fljót­lega þekktur fyrir nákvæmni í grein­ingum án þess að láta orð­ræðu og hjarð­hegðun stjórna. Árangur hans varð eft­ir­tekt­ar­verður og árið 2000 stofn­aði hann sinn eigin sjóð Scion Capi­tal sem að mestu var fjár­magn­aður af honum sjálf­um, nán­ustu vinum og fjöl­skyldu. Hann varð strax þekktur fyrir að sjá fyrir tækni­bóluna 2001 þar sem hann veðj­aði á að hluta­bréf í tækni­fyr­ir­tækj­unum væru stór­lega ofmetin sem skil­aði sjóðnum hans yfir helm­ings hagn­aði á meðan aðrir sjóðir hrundu. Og saga hans endar ekki þar. Hann skil­aði marg­földum hagn­aði árin á eftir á meðan mark­aðir héldi áfram að hrynja og líka þegar þeir réttu úr.

Nú spá Burry og fleiri, sem hafa hingað til reynst sann­spá­ir, að blásið sé í mesta hrun allra tíma. Eigum við að hlusta og greina hvort eitt­hvað sé til í þessu eða loka aug­unum eins og venju­lega og yppa öxlum þegar illa fer og kenna svo minni­hluta­hópum og almenn­ingi um. Hrunið 2008 var sagt vegna þess að fólkið keypti sér flat­skjái. Verður það næsta sagt vegna þess að fólkið keypti heita potta og sól­palla?   

Saga Mich­ael Burry er lík­lega hvað þekkt­ust vegna þess hann veðj­aði gegn fast­eigna­lána­mark­aðnum í USA sem varð aðdrag­and­inn að einu stærsta efna­hags­hruni sög­unn­ar, og stór­mynd­inni „The Big Short”.

Hann veðj­aði á að fast­eigna­lána­vafn­ingar sem mats­fyr­ir­tækin mátu sem fyrsta flokks fjár­fest­ingu væru lítið annað en saman safn af rusli, lánum sem fólk gæti aldrei staðið undir til lengri tíma, lánum sem þús­undum saman var búið að setja í álit­lega vafn­inga sem örugga fjár­fest­inga­kosti, AAA vott­aða af mats­fyr­ir­tækj­um, til fjár­festa. Afurð sem í raun voru hrúgur af hús­næð­is­lánum í alvar­legum van­skilum og lánum sem fæstir gátu staðið und­ir. 

Burry veðj­aði á að mark­að­ur­inn færi að hrynja í árs­byrjun 2007 en spill­ingaröfl­unum á Wall Street tókst að teygja lopann lengur en hann gerði ráð fyr­ir. Lop­inn var teygður með fullri vit­und fjár­mála­kerf­is­ins sem los­uðu sig við stöður og fjár­fest­ingar í þessum sjóðum til granda­lausra við­skipta­vina sinna, eft­ir­launa­sjóða og ann­arra sjóða í eigu almennra fjár­festa, sem töp­uðu öllu. Stjórn­endur fjár­mála­kerf­is­ins nýttu svo stjarn­fræði­lega björg­un­ar­pakka banda­rískra stjórn­valda/skatt­greið­enda til að greiða sér him­in­háa bónusa í skjóli fjár­mála­glæpa sem eiga sér vart hlið­stæðu.

Spill­ingin sem afreglu­væð­ingin í fjár­mála­kerf­inu hafði í för með á átt­unda ára­tug síð­ustu aldar leiddi af sér bólurnar sem á eftir komu. Bólum sem var haldið lengur á lofti en ann­ars mögu­legt hefði ver­ið. Og með óbæt­an­legum skaða fyrir þá sem á end­anum greiða reikn­ing­inn, sem er almenn­ing­ur. 

Helstu ger­endur voru svo leystir út með skað­leysi og bón­us­greiðslum sem nema upp­hæðum sem fæst okkar skilja. Á Íslandi voru dómar felldir en flestir þeirra, er skil­greindir voru ger­end­ur, í íslenska hrun­inu eru ennþá stór­efna­menn í dag og nafn­tog­aðir bak­hjarlar stærstu við­skipta­blokka lands­ins. 

Þeir sem létu ekki áróður villa sér sýn

En af hverju er ég að skrifa um Burry, Mark Baum eða fleiri sem létu ekki mark­að­inn eða annan áróður flækj­ast fyrir sér og sáu í gegnum svika­myll­una? Eða Rob Bilott sem fletti ofan af Teflon eitrun og skelfi­legum umhverf­is­glæpum stór­fyr­ir­tæk­is­ins DuPond, eða Sher­ron Watk­ins sem fletti ofan af Enron mál­inu sem er eitt stærsta ein­staka fjársvika­mál alheims­sög­unnar sem ein­ungis Kaup­þings­fléttan kemst í sam­an­burð við, og af hverju ekki Jóhannes Björn, höf­und bók­ar­innar Falið vald, en Jóhannes hefur verið sá Íslend­ingur sem best hefur greint þá sturlun sem fjár­mála­kerfið hefur alið af sér? 

Ástæðan er ein­föld. Allt þetta fólk lét ekki áróður sér­hags­muna­afla villa sér sýn og sáu í gegnum blekk­ing­ar­vef­inn. Og það sem mestu máli skipt­ir, gerðu eitt­hvað í mál­un­um.

Synda­list­inn um skað­semi fjár­mála­kerf­is­ins er lengri en hægt væri að koma fyrir í margra binda ritsafni þó sam­fé­lags­legri gagn­semi og umhverf­is­sigrum fjár­mála­kerf­is­ins og stór­fyr­ir­tækja væri hægt að koma fyrir í lít­illi vasa­bók, rit­aðri með stórum stöf­um. 

Margir þeirra sem áður hafa stigið fram og haft kjark í að benda á hið aug­ljósa, hið aug­ljósa sem sjaldan eða aldrei nær augum meg­in­straums fjöl­miðla, hafa bent á yfir­vof­andi hrun. Sumir ganga svo langt að kalla það hrun allra hruna. Til­efni þess­ara skrifa er alls ekki að hræða eða vera með dóms­dag­spár, hvað þá heldur að tala niður mark­aði eða end­ur­flytja klisjur og sam­sær­is­kenn­ing­ar.

Það sem hér er skrifað eru tölu­legar og sögu­legar stað­reynd­ir, ekk­ert ann­að.  

Mark­miðið er að upp­lýsa, hlusta og deila því sem við ekki skiljum til fulls, og okkur er ekki ætlað að skilja. Öðru­vísi gæti þetta ekki gengið svo langt sem raunin er. Okkur er ekki ætlað að skilja svo hægt sé að búa til sífellt nýjan far­veg ef einn stíflast, far­veg fyrir gegnd­ar­lausa græðgi og spill­ingu, mis­skipt­ingu auðs og valds.   

Fer verðið bara áfram upp?

Þegar net­bólan sprakk árið 2000 og fjár­mála­kerfið 2008 mátti greina kerf­is­bundnar nið­ur­sveiflur á milli. Alvar­leg hrun hafa orðið á 8 til 10 ára fresti síð­ustu ára­tugi og árhund­ruð. Nú lítur út fyrir að búið sé að blása í stærstu bólu allra tíma, dett­andi í fjórt­ánda árið frá síð­asta hruni með tölur sem sýna hæstu verð á hluta­bréfum í mann­kyns­sög­unn­i. 

Eða fer þetta bara áfram upp? 

Hvað segir ráð­gjaf­inn þinn í bank­an­um? Eða sér­fræð­ing­arnir á for­síðum við­skipta­blað­anna? Hvað segja grein­inga­deildir bank­anna eða Seðla­banka­stjóri? Hvað segja fjár­mála- og for­sæt­is­ráð­herra?

Það er of pín­legt að rifja upp yfir­lýs­ingar ráða­manna um stöðu fjár­mála­kerf­is­ins í aðdrag­anda hruns­ins 2008. En hver er afstaða þeirra nú þegar allar við­vör­un­ar­bjöllur eru farnar að hringja og er eitt­hvað plan-B í gangi ef illa fer?

Ég tel mig ekki hafa dýpri skiln­ing á fjár­mála­mörk­uðum en almennt gengur og ger­ist en spyr, svona í ljósi sög­unn­ar, hvort við siglum enn og aftur sof­andi að feigðar­ósi?

Ég velti líka fyrir mér hvort líf­eyr­is­sjóðir ætli að bíða af sér sveifl­una eða verja sig. Eða er yfir­bygg­ing sjóð­anna bara þannig að við gætum allt eins geymt fjár­muni okkar í vísi­tölu­sjóðum og sleppt því að borga rán­dýrum starfs­mönnum fyrir að gera það sama og mark­að­ur­inn, sama hvað?

Vill Musk fá að greiða skatta eða losa um eign­ir?

Úr frétt á Visi.is:

Frum­kvöð­ull­inn og við­skipta­jöf­ur­inn Elon Musk hefur efnt til skoð­ana­könn­unar á Twitter þar sem hann spyr 62 milljón fylgj­endur sínar hvort hann eigi að selja 10 pró­sent af hluta­bréfum sínum í Tesla.

Musk seg­ist á Twitter hvorki þiggja laun né fá greidda bónusa; það eina sem hann eigi sé hlutafé og því sé eina leiðin fyrir hann að greiða skatt að selja hluta­féð og greiða skatt af hagn­að­in­um.

„Ég mun hlíta nið­ur­stöðum þess­arar könn­un­ar, hvernig sem hún fer,“ lofar millj­arða­mær­ing­ur­inn sér­vitri, sem núna er rík­asti maður heims, eftir að hafa tekið framúr Jeff Bezos, stofn­anda Amazon.

Ef Musk myndi losa 10% í einu verð­mætasta fyr­ir­tæki heims, án sýni­legrar ástæðu, gæti það haft mikil áhrif á mark­að­inn og mögu­lega senda skila­boð um að hann hefði tak­mark­aða trú á eigin félagi, félagi sem virð­ist í fljótu bragði gríð­ar­lega ofmet­ið. Er þetta til­raun til að losa gríð­ar­legar eignir undir þeim for­merkjum að vilja, í fyrsta skipti, greiða skatta? Að loks­ins sjái auð­maður að sér og í til­finn­inga­upp­námi hugsi hann um sam­fé­lags­leg gildi á meðan hann klæðir sig úr geim­bún­ingn­um. Eða hvað?

Í árs­byrjun 2021 var Tesla metið á 631 millj­arða doll­ara eða meira en 6 stærstu bíla­fram­leið­endur þar á eftir til sam­ans, sem eitt og sér er alveg fárán­legt í öllum sam­an­burði. Í dag er verð­mæti Teslu komið yfir trilljón doll­ara. Er Musk svona umhugað um að greiða skatta eða er honum umhugað að leysa út gríð­ar­legan hagnað án þess að líta út fyrir að bregða búi, pakka því inn eins og að almenn­ingur ráði því hvað hann geri? Að öllum lík­indum verður sölu­hagn­aði komið þannig fyrir að ekki verði greidd króna í skatta. Hann þarf ekki annað en að setja sölu­hagn­að­inn í góð­gerð­ar­sjóð, sem hann sjálfur stjórn­ar, eins og aðrir rík­ustu menn jarðar hafa gert. 

V/H hlut­fall er ein algeng­ast kennitala sem notuð er á hluta­bréfa­mörk­uð­u­m. V/H hlut­fall segir til um hversu langan tíma það tekur að greiða upp mark­aðsvirði félags með hagn­aði þess. Félag sem hefur mark­aðs­verð­mæti 100 millj­arða og hagn­ast um 10 millj­arða er með V/H gildið 10. Síðan eru dæmi um félög sem eru með mjög hátt V/H gildi en gildið hjá Teslu er í dag 1.918. Hver þarf hagn­aður Teslu að vera í fram­tíð­inni til að standa undir þeirri verð­lagn­ingu sem er á félag­inu í dag?

„Ég mun hlíta nið­ur­stöðum þess­arar könn­un­ar, hvernig sem hún fer,“ lofar millj­arða­mær­ing­ur­inn sér­vitri Elon Musk, sem nýlega varð rík­asti maður heims og sló gamla met Jeff Bezos, stofn­anda Amazon.

Auður Musk var fyrr á árinu met­inn á 151 millj­arð Banda­ríkja­dala en Tesla var nýlega sagt vera virði trilljón dala. Musk á 23 pró­sent í fyr­ir­tæk­inu og er hlutur hans því nú um 230 millj­arða dala virði.

Þegar þetta er skrifað hafa 758 þús­und manns tekið þátt í könn­un­inni og 55,7 pró­sent sagt Já en 44,3 pró­sent sagt nei.

Það má spyrja hvað raun­veru­lega búi að baki? Er þetta fyrsti vísir af því hvernig rík­asta fólkið kemur ár sinni fyrir borð til að forð­ast það óum­flýj­an­lega? Á meðan almenn­ingur og eft­ir­launa­sjóðir þeirra eru upp­tekin af því hvernig þessi eða næsta Covid-­bylgja þró­ast og kaupir hluta­bréfin af Musk af því honum er svo umhugað að geta borgað skatta. En almenn­ingur veit þó, að við munum ekki bara taka skell­inn, heldur líka greiða fyrir björg­un­ar­pakk­ana ofan á þá björg­un­ar­pakka sem nú þegar er búið að dæla út með Covid björg­un­ar­pökkum rík­is­stjórna og seðla­banka heims­ins.

Pen­inga­fram­leiðsla hefur gert rík­asta fólkið miklu rík­ara

Jóhannes Björn skrifar þann 1. maí 2021.

“Fólk sem spáir í hag­kerfi heims­ins með það eina að leið­ar­ljósi að skoða tölur um stöðu hluta­bréfa, skulda­bréfa og verð fast­eigna á eftir að vakna upp við vondan draum. Í fjár­mála­sögu heims­ins hafa ALLAR spila­borgir — hag­kerfi sem byggja á stöðugt vax­andi skuldum frekar en raun­fram­leiðslu — hrun­ið. Eini leynd­ar­dóm­ur­inn í þessu ferli, sem í tím­ans rás hefur stöðugt verið end­ur­tek­ið, er hversu lengi er hægt að halda Ponzi-­leiknum gang­andi. Þetta “lög­mál” ríkti í Hollandi 1637 (túlíp­ana­æð­i), Frakk­landi 1720 (John Law bóla), á heim­vísu 1929 (hluta­bréfa­bóla), 2000 (tækni­bóla) og 2008 (fast­eigna/skulda­bréfa­vöndla­bóla). 

Í dag erum við að upp­lifa alls­herj­ar­bólu, bólu sem aðeins er mögu­legt að blása ef helstu seðla­bankar heims­ins fram­leiða gíf­ur­legar upp­hæðir úr lausu lofti, langt umfram það sem fram­leiðsla vöru og þjón­ustu segir til um. Allir papp­írar — hluta­bréf, skulda­bréf og meira að segja rusla­bréf (junk bonds) — eru komnir til skýj­anna. Fast­eigna­verð er líka víða komið úr öllu sam­bandi við tekjur venju­legs fólks. 

Ef við lítum á mik­il­væg­asta pen­inga­markað heims­ins, Banda­ríkja­mark­að, þá saug Covid-19 um 800 millj­arða doll­ara út úr hag­kerf­inu. Við­brögð stjórn­valda voru að dæla inn 6000 millj­örðum doll­ara! 

Auglýsing

Allt nýjar skuldir og enn sést ekki fyrir end­ann á þessum pen­inga­mokstri, því nú stendur til að bæta yfir 2000 millj­örðum doll­ara við skuld­irn­ar. 

Þessar tölur eru svo stjarn­fræði­legar að flestir átta sig ekki á hvað þær raun­veru­lega þýða, en það er ágætis við­miðun að hafa í huga að allur kostn­aður Banda­ríkj­anna vegna seinni heim­styrj­ald­ar­innar var á núvirði (þegar tekið er til­lit til verð­bólgu) um 4000 millj­arðar doll­ara. 

Taum­laus pen­inga­fram­leiðsla (skulda­söfn­un) helstu seðla­banka heims­ins hefur gert rík­asta fólk heims­ins miklu rík­ara. Ráð­settir spari­fjár­eig­endur hafa hins vegar tapað gíf­ur­lega, því aukið fram­boð pen­inga hefur lækkað vexti niður á núllið. Stétta­skipt­ingin er meiri en hún hefur verið síðan 1929. Þrír rík­ustu menn Banda­ríkj­anna eiga núna meira en 160 millj­ónir sam­landa þeirra. 

Þeir sem halda að seðla­bankar heims­ins hafi fundið upp eilífð­ar­vél pen­inga­fram­leiðslu, gull­gerð­ar­list eins og menn dreymdi um hér áður fyrr, eiga eftir að verða fyrir miklum von­brigð­um. Þegar mark­að­irnir loks heimta hærri áhættu­vexti eða svartur svanur (al­gjör­lega óvæntur og háska­legur atburð­ur) mætir á svæð­ið, þá springur þessi alls­herj­ar­bóla og við megum þakka fyrir ef afleið­ing­arnar verða ekki verri en hrunið 2008.”

Til­vitnun lýk­ur.

En hvað segja töl­urn­ar?

En hvað segir hluta­bréfa­mark­að­ur­inn? 

Stóra spurn­ingin er ekki hvort heldur hvenær nið­ur­sveiflan kem­ur. Verður hún lítil eða mikil eða mesta hrun allra tíma? Hversu lengi mun vöru­skort­ur, umfram­eft­ir­spurn og aðgerðir rík­is­stjórna og seðla­banka duga til að halda þessu gang­andi og hvað þýðir þetta fyrir almenn­ing á Ísland­i. 

Þurfum við að verja okkur og getum við varið okk­ur? 

Eða eigum við bara að sitja á hlið­ar­lín­unni og bíða og sjá hvað ger­ist og vona það besta þegar kemur að því að deila út björg­un­ar­bát­um, spenna greipar og vona að hags­muna­tengd stjórn­völd setji fólkið í fyrsta sæti, í fyrsta sinn í sög­unni?

Eigum við að bíða og vera svo jafn jarm­andi hissa á þessu öllu sam­an, jafn hissa og stjórn­mála­fólkið og sér­fræð­ingar fjár­mála­kerf­is­ins verða þegar yfir­vof­andi skellur dynur yfir? Og sætta okkur enn og aftur við að vera sett aft­ast í röð­ina eftir björg­un­ar­vestum sem verða allt of fá þegar frekasti og rík­asti minni­hlut­inn hefur tekið sitt?

Höf­undur er for­maður VR.