1. kafli. Inn­gangur

Grein þessi er sú fyrsta í röð greina sem birt­ast á næst­unni og fjalla um fjár­hags­lega nýt­ingu á fisk­veiði­auð­lindum lands­ins þar sem leit­ast er við að svara ýmsum spurn­ingum um hana á grund­velli fyr­ir­liggj­andi gagna og upp­lýs­inga. 

Í júní sl. spurði blaða­maður Frétta­blaðs­ins um mat mitt á auð­lind­arentu í sjáv­ar­út­vegi á Íslandi. Ég svar­aði því til að hún hefði á síð­ustu árum verið 40 til 60 mrd. kr. á ári. Þórólfur Matth­í­as­son pró­fess­ors við HÍ tók undir þetta en hann er meðal þeirra sem rann­sakað hefur hag­ræn áhrif kvóta­kerf­is­ins og ritað um þau. Frek­ari umfjöllun um málið varð til þess að rætt var við mig í þætt­inum Á Sprengisandi 26. júní sl ásamt fram­kvæmda­stjóra Sam­taka fyr­ir­tækja í sjáv­ar­út­vegi (SFS) um auð­lind­arent­una og gjald fyrir nýt­ingu á fisk­veiði­auð­lind­inn­i. 

Þar gerði ég grein fyrir því á hvaða for­sendum þetta mat er byggt. Fram­kvæmda­stjóri SFS tók undir það að vel gengi í sjáv­ar­út­vegi en fjarri því jafn vel og ég hefði lýst og fann því flest til for­áttu að auka gjald­töku í sjáv­ar­út­vegi. Studdi hann mál sitt með því að tína til ýmis atriði sem sem reynst hafa vel til að drepa á dreif umræðu um kjarna máls­ins, þ.e. auð­lind­arentu í sjáv­ar­út­vegi og rétt þjóð­ar­innar til henn­ar, en gaf samt góða yfir­sýn yfir það sem SFS hefur beitt í and­ófi sínu gegn veiði­gjöld­um. 

Málflutningur hans og fleiri bendir til þess að vit­neskju um stöðu og áhrif nátt­úru­auð­linda í efna­hags­líf­inu sé áfátt. Rök eru sótt í bók­halds­færslur og hjá­fræði fremur en stað­reyndir og fræði­lega þekk­ingu. Verður því að eyða nokkru plássi í frum­at­riði auð­linda­hag­fræði áður en komið er að meg­in­til­gangi þess­ara greina sem er að leita svara við spurn­ingum eins og; hver er raun­veru­leg afkoma fyr­ir­tækja sem nýta fisk­veiði­auð­lindir lands­ins?, hve mikil er þáttur auð­lind­ar­inn­ar, þ.e. hver er auð­lind­arent­an?, er greitt eðli­legt afgjald fyrir aðgang að henni? og fleiri spurn­ingum sem þessu tengj­ast. 

Í grein­unum verður einnig vikið að ýmsum útbreiddum stað­hæf­ingum um fjár­hag sjáv­ar­út­vegs og auð­linda­gjöld sem eru vill­andi, byggðar á röngum for­sendum og álykt­unum eða að farið er rangt með stað­reynd­ir. Meðal þess er eft­ir­far­and­i: 

• Auð­lind­arenta er óljóst hug­tak, skil­grein­ingin þess er á reiki og mat á rentu tor­velt. 
• Auð­lind­arenta í fisk­veiðum er lít­il. 
• Afkoma sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja er ekki frá­brugðin því sem gengur og ger­ist í atvinnu­rekstri hér á landi og arð­semi þeirra aðeins 3,6 - 6,6%. 
• Þjóðin fær þegar eðli­legan hluta auð­lind­arent­unnar í sinn hlut. 
• Skattar á sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tæki eru mjög háir og hann skilar svo miklu í opin­beran rekstur að ekki sé á það bæt­andi. Sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tæki greiða þegar 30 - 60 % af hagn­aði sínum í skatta. 
• Engin óeðli­leg verð­lagn­ing er í við­skiptum milli tengdra aðila í útgerð og engar tekjur eru fluttur milli veiða, fisk­vinnslu og sölu fiskaf­urða og því engin ástæða til að afkoma fisk­vinnslu sé tek­inn með í mati á auð­lind­arent­u. 
• Fjár­fest­inga­þörf í sjáv­ar­út­vegi er mikil og hagn­aður þarf að vera mik­ill til  fjár­fest­inga og vegna arðs­þarfa eig­enda.

Í grein­unum verður fyrst og fremst fjallað um fisk­veiði­auð­lind­ina. Upp­lýs­ingar um hana eru aðgengi­legri en um önnur svið auð­linda­tengdrar starf­semi sem ýmist eru hulin upp­lýs­inga­leynd eða að nægi­legar rekstr­ar­upp­lýs­ingar liggja ekki fyr­ir. Almenn atriði grein­anna eiga þó einnig við um þessi svið svo sem vatns- og hita­orku sem ég hef áður fjallað um "Arður af nátt­úru­auð­lindum og hver nýtur hans" sem og nýt­ingu nátt­úru­auð­linda sem hafa nýlega verið til umræðu í fjöl­miðl­um, beislun vind­orku, fisk­eldi í sjó, vissa þætti ferða­þjón­ustu og útflutn­ing jarð­efna. Lík­legt er að á grund­velli til­tækra upp­lýs­inga sé unnt að sýna fram á að í þessum atvinnu­greinum sé auð­lind­arenta þegar fyrir hendi eða verði það innan tíðar og að þeir sem leynt eða ljóst stefna að auknu fisk­eldi og orku­vinnslu o.fl. án þess að skeyta um umhverf­is­leg áhrif eða fjár­hags­lega hags­muni þjóð­ar­innar af nýt­ingu nátt­úru­auð­linda séu í rentu­sókn fyrir eigin reikn­ing fremur en í bar­áttu fyrir almanna­hags­munum eins og látið er í veðri vaka.

Auk þessa inn­gangs er í 2. kafla þess­arar greinar rætt um efni og hug­tök auð­linda­hag­fræði, skil­grein­ingu á auð­lind­arentu og hvernig staðið er að mati á henn­i. 

Í næstu grein verður ann­ars vegar fjallað um afkomu sjáv­ar­út­vegs á grund­velli upp­lýs­inga frá Hag­stofu Íslands og sýnt fram á hver auð­lind­arentan hefur verið á árunum 2010 til 2020 og hins vegar verður til sam­an­burðar bók­halds­leg grein­ingu Deloitte á afkomu sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja skoðuð og mun­ur­inn á þessum tvennu skýrð­ur. 

Í þriðju grein­inni verður rætt nánar um afkomu í sjáv­ar­út­vegi og áhrif af gengi íslensku krón­unnar á hana og sýnt hvernig virð­is­auki hefur skipst á vinnu, fjár­magn og auð­lind og spurt hvort hluti þjóð­ar­innar í auð­lind­arent­unni sé eðli­leg­ur. Í síð­ari hluta hennar verður fjallað um skatta sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja á síð­ustu árum og skattar af þátta­tekjum í sjáv­ar­út­vegi bornir sam­an. 

Í fjórðu grein­inni verður rætt um áhrif af inn­byrðis við­skiptum tengdra aðila á útreikn­ing auð­lind­arentu og meint nei­kvæð félags­leg og efna­hags­leg áhrif auð­linda­gjalda.

Í fimmtu og síð­ustu grein­inni verður fjallað um mis­mun­andi auð­linda­gjöld og sett fram sjón­ar­mið um skipt­ingu auð­lind­arentu og ákvörðun auð­linda­gjalda.

2. kafli.  Auð­lind­arenta, skil­grein­ing og útreikn­ingur

Hug­takið auð­lind­arenta kemur fram hjá Adam Smith einum helsta tals­manni við­skipta­frelsis á síð­ari hluta 18. aldar og hjá David Ricardo sem skil­greindi rentu­sókn í byrjun 19. ald­ar. Fræði­leg umfjöllun um efna­hags­leg nýt­ingu auð­linda hefur síðan verið á þeim grunni með nokkuð mis­mun­andi áhersl­um. Eftir miðja 20. öld verður renta og rentu­sókn í vax­andi mæli við­fangs­efni í hag­fræði og stjórn­mála­fræði með verkum Gor­don Tull­ock 1967 og Anne Kru­eger 1974. 

Tull­ock lýsti rentu­sókn sem því að sækj­ast eftir hagn­aði með póli­tískum hætti fremur en með við­skiptum á mark­aði og Kru­eger, sem þekkt er fyrir bar­áttu fyrir afnámi við­skipta­hind­r­ana milli landa, kemst í ritum sínum að þeirri nið­ur­stöðu að rentu­sókn valdi óhag­kvæmni í efna­hags­líf­inu, leiði til rangra fjár­fest­inga, minnki verð­mæta­sköp­un, dragi úr tekjum hins opin­bera og auki tekju­ó­jöfn­uð. Á síð­ustu ára­tugum hefur líf­leg fræði­leg umfjöllun verið um rentu í sjáv­ar­út­vegi m.a. í löndum þar sem fisk­veiðar hafa mikla efna­hags­lega eða félags­lega þýð­ingu þ.á m. hér á landi eins og fram kemur síð­ar.

Hag­ræn renta er sam­kvæmt skil­grein­ingu sá hluti tekna af fram­leiðslu sem ekki er að rekja til vinnu eða fjár­magns. Á sam­keppn­is­mark­aði fyrir vinnu­afl, fram­leiðslu­tæki, aðföng og aðstöðu mynd­ast engin renta en sé aðgangur tak­mark­aður að ein­hverju því sem til fram­leiðsl­unnar þarf getur renta orðið til. Ef aðgangur að nátt­úru­auð­lind er hinn tak­mark­andi þáttur er talað um auð­lind­arentu. Tak­mörk­unin getur verið af nátt­úru­legum ástæðum t.d er ekki hægt að virkja vatns­fall eða gufu­hver nema af einum aðila í senn eða að aðgangur er tak­markar með settum reglum svo sem kvóta eða skil­yrðum um leyf­is­veit­ingu. Auð­lind­arenta fellur þeim í skaut sem fær nýt­ing­ar­rétt­inn nema fullt mark­aðs­gjald komi fyrir hann.

Sem dæmi um auð­lind­arentu í íslensku atvinnu­lífi er stór­iðja og önnur starf­semi sem kaupir orku undir mark­aðs­verði með lang­tíma­samn­ingum og fisk­veiðar þar sem veiði­leyfum er úthlutað án þess að tekið sé mark­aðs­gjald fyr­ir. Sama má segja um fisk­eldi í hafi og starf­semi ferða­þjón­ustu í vissum til­vik­um. Þá stefnir allt í að vind­orku­fram­leiðslu verði upp­spretta auð­lind­arentu.

Mark­mið með atvinnu­rekstri er að afla tekna. Í þeim til­gangi er fólk ráðið til starfa, fjár­fest í fram­leiðslu­tækjum og fram­leiðslan seld á mark­aði. Tekj­urnar (virð­is­auk­inn) eru not­aðar til að greiða laun og ávaxta það fé sem bundið er í starf­sem­inni. Fjár­fest­ingar í starf­sem­inni miða að því að auka fram­leiðslu og skapa aukin verð­mæti og meiri tekj­ur. Þetta á þó ekki við þar sem ein­okun eða fákeppni er á mark­aði. Við þær aðstæður verður til hagn­aður umfram laun og eðli­lega ávöxtun fjár­magns. Hluti virð­is­aukans rennur þá sem renta til þeirra sem njóta hinnar sér­stöku sam­keppn­is­stöðu eða eiga þau rétt­indi sem skapa rent­una. Fjár­fest­ing í slíkri starf­semi hefur ekki ein­göngu og oft alls ekki þann til­gang að auka verð­mæta­sköpun heldur þann að fá hlut­deild í hagn­aði sem þegar er til stað­ar. 

Dæmi um það eru fjár­fest­ingar til að fá aukna hlut­deild í heild­ar­kvóta. Þær leiða ekki til auk­innar verð­mæta­sköp­unar því hin aukni kvóti er tekin af öðrum hvort sem það er með kaupum á honum eða hann feng­inn hjá stjórn­völdum Eft­ir­sókn eftir fjár­fest­ing í starf­semi þar sem renta er veru­leg er nefnd rentu­sókn og eitt ein­kenna hennar er að hún skilar ekki auk­inni fram­leiðslu og verð­mæt­um. Það sem einn fær er tekið af öðr­um. 

Skil­grein­ing á hug­tak­inu auð­lind­arenta má m.a finna hjá Sam­ein­uðu Þjóð­unum í flokkun þeirra á umhverf­is­þáttum Environ­mental-Economic Account­ing (SEEA, 2014). 

Hér segir að auð­lind­arenta séu þær tekjur af nýt­ingu auð­lindar sem standi eftir þegar aðrir nauð­syn­legir fram­leiðslu­þættir (fjár­magn og vinna) hafa verið end­ur­goldn­ir. Rentan er þannig þær auknu tekjur sem fást fyrir það að hafa aðgang að auð­lind­inni eða með öðrum orð­um; það sem þú færð umfram það sem þú hefðir fengið við að festa sama fjár­magn og mann­afla í annarri atvinnu­starf­semi á sam­keppn­is­mark­að­i.  

Á grund­velli þess­arar skil­grein­ingar eða ann­arra hlið­stæðra hefur auð­lind­arenta verið rann­sökuð og metin árum saman um allan heim, m.a. birtir Alþjóða­bank­inn yfir­lit yfir auð­lind­arentu og hlut hennar í lands­fram­leiðslu í heim­inum og ein­stökum ríkj­um. Rentu­hug­takið er hvorki óskýrt né að miklum erf­ið­leikum sé háð að leggja mat á rentu.

Sú stað­hæf­ing að vegna erf­iðs mats á kostn­aði sé betra að nota tekju­skatts­stofn en auð­lind­arentu til að meta afkomu sjáv­ar­út­vegs stenst ekki skoð­un. Þær stærðir sem þarf til útreikn­ings­ins á rentu eru rekstr­ar­stærðir sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja, heild­ar­tekjur og rekstr­ar­kostn­að­ur, sem eru aðgengi­legar í gögnum Hag­stofu Íslands og skatt­yf­ir­valda. Við útreikn­ing rentu er byggt sömu gögnum og liggja til grund­vallar tekju­skatts­stofni að öðru leyti en því að sleppt er bók­halds­legum og skatta­legum fjár­magnsliðum og ein­göngu tekið til­lit til ómats­kenndra kostn­að­ar­liða.

Það eina mats­kennda við útreikn­ing rentu er kostn­aður af því fé sem bundið er í fram­leiðsl­unni. Í skatt­skilum og árs­reikn­ingum er þessi kostn­aður sýndur með fjár­mála­færslum sem segja lítið til um raun­veru­legan kostn­að. Skatta­legar afskrift­ir, vaxta­greiðsl­ur, geng­is­hagn­að­ur­/tap, fjár­mála­sam­skipti við tengda aðila og aðrar fjár­magns­færslur eins og þær birt­ast í árs­reikn­ingum og færðar eru í skatt­skilum gera tekju­skatts­stofn­inn ónot­hæfan til mats á raun­veru­legri afkomu og hefur gert fyr­ir­tækjum kleift að hag­ræða árs­reikn­ingum og skatt­skilum í þeim til­gangi að kom­ast hjá skatt­greiðslum eða leyna rekstr­ar­legum upp­lýs­ingum af ein­hverjum ástæð­u­m. 

Við mat á rentu er fjár­magns­kostn­aður reikn­aður með aðferðum sem mið­ast við verð­gildi fasta­fjár­muna og end­ing­ar­tíma þeirra. Upp­lýs­ingar um stofn­verð þeirra og aldur liggja fyrir hjá Skatt­in­um. Ýmsar aðferðir til að áætla árlegan fjár­magns­kostnað eru þekkt­ar. Ein þeirra er árgreiðslan sem Hag­stofa Íslands notar við mat sitt á afkomu veiða og vinnslu. Er sú aðferð hlið­stæð útreikn­ingi á end­ur­greiðslu láns (af­borgun og vaxta) til ákveð­ins tíma með fastri árgreiðslu sem flestir þekkja. Önnur leið er að láta fyrn­ingar ráð­ast af raun­veru­legum end­ing­ar­tíma eigna og reikna vexti á bók­fært virði fasta­fjár­muna sem vexti á áhættu­lausar fjár­fest­ingar og sú þriðja er að gjald­færa alla fjár­fest­ingu á fjár­fest­ing­ar­ár­inu og reikna enga vexti.

Erf­ið­leikar við að heim­færa hagn­að­inn á fram­leiðslu­þætt­ina, vinnu, fjár­magn og auð­lind, eru ekki mikl­ir. Hluti fjár­magns er árgreiðslan byggð á raun­virði eigna og eðli­legri ávöxtun fjár­magns. Hluti auð­lind­ar­inn­ar, rent­an, er sú stærð sem eftir stendur þegar aðfanga­kostn­að­ur, laun og árgreiðsla hafa verið dregin frá tekjum af starf­sem­inni.

Í þess­ari fyrstu grein var í inn­gangskafl­anum greint frá fyr­ir­hug­uðum grein­um, efn­is­sviði, efn­is­tökum og mark­miðum þeirra. Í 2. kafla var í stuttu máli gerð grein fyrir auð­linda­hag­fræði, við­fangs­efnum hennar og aðferða­fræði, auð­lind­arenta skil­greind og rentu­sókn lýst. Rakið var hvernig auð­lind­arenta er reiknuð út úr bók­haldi og skatt­skilum fyr­ir­tækja.

——————

Í næstu grein verður athygl­inni beint að sjáv­ar­út­vegi. Í fyrri kafla hennar verður afkoma sjáv­ar­út­vegs á árunum 2010 til 2020 greind á grund­velli upp­lýs­inga frá Hag­stofu Íslands og sýnt fram á hver afkoman var á þessu ára­bili og hvernig virð­is­auk­inn greind­ist niður á vinnu, fjár­magn og auð­lind og þar með sýnt hver auð­lind­arentan var. Í síð­ari kafla grein­ar­innar verður grein­ing Deloitte á afkomu sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja til umfjöll­un­ar. Enn­fremur verður vikið að því hvernig bók­halds- og skatta­reglur og eign­ar­halds­fé­lög eru notuð til þess að fela raun­veru­legan hagnað í sjáv­ar­út­vegi koma honum undan eðli­legri skatt­lagn­ing­u. 

Höf­undur er hag­fræð­ing­ur.