Það er mik­il­vægt að friður ríki í land­inu um sjáv­ar­út­veg­inn. Atvinnu­greinin á það skilið að almenn­ingur hafi vin­sam­lega afstöðu til fyr­ir­tækj­anna og áhuga á góðum árangri. En almenn­ingur veit full­vel að þjóðin er eig­andi sjáv­ar­auð­lind­anna, og fólk hefur sterkar skoð­anir á þessum mál­um.

Því miður nær frum­varp for­sæt­is­ráð­herra um auð­linda­mál í stjórn­ar­skrá ekki þeim lág­marks­kröfum sem gera verð­ur. Frum­varpið kveður ekki á um tíma­bund­inn afnota­rétt, en ótíma­bund­inn afnota­réttur jafn­gildir einka­eign. Í annan stað gerir frum­varpið ekki skýrum orðum ráð fyrir fullu gjaldi fyrir þessi afnot. Frum­varpið er greini­lega til­raun til mála­miðl­un­ar, en for­sæt­is­ráð­herra hefur teygt sig of langt til að ná stuðn­ingi þeirra stjórn­mála­manna sem hræð­ast afskipti stór­út­gerð­ar­inn­ar. Og flest bendir til þess að til­lög­una dagi uppi.

Stærsta útgerð­ar­fyr­ir­tæki lands­ins liggur undir átölum og kærum fyrir mis­ferli og beitir fanta­brögðum í skiptum við fjöl­miðla. Haldi þetta áfram breyt­ist afstaða þjóð­ar­innar á versta veg, frá því að styðja útgerð­ina og fisk­veiði­stjórn­ar­kerfið yfir í harða and­stöðu. En við þurfum að skapa frið, sam­stöðu og stuðn­ing við sjáv­ar­út­veg­inn.

Á Íslandi eru þrjú fisk­veiði­stjórn­ar­kerfi: byggða­kvóti, strand­veið­ar, almenna kvóta­kerf­ið.

Segja má að almenna kvóta­kerfið skipt­ist í tvennt: kerfið eins og það birt­ist úti á mið­un­um, og hins vegar úthlut­un­ar- og greiðslu­þáttur kerf­is­ins. Fiski­miða­part­ur­inn er í stöðugri þróun og aðlögun að aðstæðum og þörfum og hefur mótað hér ein­hvern árang­urs­rík­asta og sjálf­bærasta sjáv­ar­út­veg ver­ald­ar.

En það er síð­ar­nefndi þátt­ur­inn, skrif­stofu­part­ur­inn, sem er á dag­skrá. Ofur­dramb sumra stór­út­gerð­ar­manna dregur athygli almenn­ings að þessum þætti. Hér þarf að móta kerfið áfram og bregð­ast mál­efna­lega við vanda­málum sem komið hafa upp og við við­horfum almenn­ings.

Margt kemur til skoð­un­ar, þessi atriði meðal ann­arra:  

a) Meg­in­regla verði gegn­sæi, jafn­ræði, aðgengi, og öll við­skipti verði á sam­eig­in­legu opin­beru upp­lýs­inga­torgi. Meðal ann­ars verða full­komnar upp­lýs­ingar jafnan að liggja fyrir um alla eig­endur fyr­ir­tækja og um ráð­andi við­skipta­tengsl þeirra. Þessa reglu þarf að stað­festa í lögum og öllum fram­kvæmd­ar­regl­um.

b) Afla­hlut­deild hefur hingað til verið tengd skipi sem hefur gilt veiði­leyfi. Vænt­an­lega vilja lang­flestir halda þess­ari reglu, en skoða ber aðstöðu sjáv­ar­byggða til að eign­ast hlut í skip­um, til þess að tryggja byggð­ina sem best.

c) Hámark afla­heim­ilda útgerðar og tengdra aðila er nú  12%  af heild­ar­afla­heim­ild­um, nánar skipt eftir teg­und­um. Vænt­an­lega vilja fáir hækka þetta hámark. Hámarkið merkir, í ýktu dæmi, að 9 útgerðir gætu setið einar að öllum afla­heim­ild­um. Aftur á móti er rétt að ræða þetta, meðal ann­ars vegna alþjóð­legrar sam­keppn­is­stöðu. En þrátt fyrir til­lit til alþjóð­legrar sam­keppn­is­stöðu verður það að hafa for­gang að hindra að fyr­ir­tæki verði of mátt­ugt eða of vald­sækið hér heima. Því þurfa heim­ildir að vera fyrir hendi um upp­skipt­ingu fyr­ir­tæk­is.

d) End­ur­skoða þarf reglur um inn­byrð­is­-­tengsl útgerð­ar­fyr­ir­tækja, og um tengda aðila. Þau geta meðal ann­ars iðkað sam­ráð í sam­eig­in­legum dótt­ur­fyr­ir­tækjum og með eign­ar­hluta í öðrum útgerð­um. Og þau geta náð saman í fyr­ir­tækjum á sölu­sviði erlend­is. Brögð hafa verið að þessu öllu, einkum til að seil­ast eftir meiri afla­heim­ild­um. Ástæður eru til að ætla að ásæknir útgerð­ar­menn hafi lagt á ráð um að kom­ast fram­hjá gild­andi regl­um. Koma verður í veg fyrir slíkt.  

e) Skoða þarf hug­myndir um reglur um gegn­sætt eign­ar­hald, dreift eign­ar­hald og skrán­ingu á kaup­höll, og hvort og hvernig þetta gæti tengst heim­ildum til stærri afla­hlut­deild­ar.

f) Reglur kveða á um hámark á eign­ar­að­ild útlend­inga og erlendra fyr­ir­tækja að íslenskum sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækj­um. Hámarkið er 25% bein eign­ar­að­ild og til við­bótar 24,9% óbein, gegnum annað íslenskt fyr­ir­tæki. Fáir munu vilja hækka þetta hámark, en nýlega birt­ust fregnir um að Norð­menn hafa lægra hámark. Auk þess hafa Norð­menn reglur sem gera stjórn­völdum kleift að hindra aðkomu fyr­ir­tækja sem hafa áunnið sér illt orð­spor. Þetta þarf að skoða hér.

g) En önnur hlið er á þessu máli. Verið getur að íslenskt fyr­ir­tæki eigi í útgerð erlend­is. Hvað vita menn þá um ráð­andi tengsl? Hvor arm­ur­inn ræður yfir hin­um? Hvar eru sterk­ustu hags­mun­irnir og fylk­ing­ar­brjóst sam­steypunn­ar? Form­lega getur það heitið svo að íslenskt fyr­ir­tæki eigi annað fyr­ir­tæki erlend­is, og kallar það dótt­ur­fyr­ir­tæki, en fram­leiðslu­heildin er sam­einuð og þá má svo vera að rekstr­ar­ein­ing ytra verði öllu ráð­andi í reynd. Þetta þarf að skoða og tryggja nægi­lega aðgrein­ingu í slíkri sam­steypu. Það er ótækt að erlendir hags­munir og völd lau­mist þannig inn í land­helgi Íslands.

h) Ástæða er til að end­ur­meta reglur um til­færslur afla­heim­ilda milli byggða og sveit­ar­fé­laga og styrkja þær. Við­ur­kenna ber og stað­festa þátt fisk­veiði­stjórn­unar í byggða­þróun og byggð­ar­festu. Skil­greina þarf á ný hag­ræn tengsl útgerðar við heima­höfn og styrkja þau. Þetta ber að gera með eðli­legu til­liti til strand­veiða og byggða­kvóta.   

i) Setja verður þá reglu að engin lokuð við­skipti útgerð­ar­manna með afla­hlut­deildir sín í millum eigi sér stað. Öll við­skipti verði á sam­eig­in­legu opin­beru upp­lýs­inga­torgi og lúti reglum um jafn­ræði um til­boð, um aðgengi og um gegn­sæi.

j) Gera verður ráð fyrir að fyr­ir­tæki nýti sjálft allar þær afla­hlut­deildir sem því eru fengn­ar. Engin útleiga afla­heim­ilda á að eiga sér stað. Allt slíkt á að fara fram á sam­eig­in­legu opin­beru upp­lýs­inga­torgi með jafn­ræði, aðgengi og gegn­sæi.

k) Greini­lega er orðið tíma­bært að tryggja að afla­heim­ildir í afnotum útgerð­ar­fyr­ir­tækja verði ekki taldar arf­gengar í fjöl­skyldum útgerð­ar­manna. Það getur reynst snúið að taka á þessu, en hjá því verður ekki kom­ist. Ef til vill nægir að festa í stjórn­ar­skrá og lögum að afnot afla­heim­ilda séu tíma­bund­in, en þetta er greini­lega þáttur sem þarf ræki­lega skoðun og mál­efna­lega afgreiðslu. En þetta ýtir enn á eftir því að skýr ákvæði verði sett í stjórn­ar­skrá um eign þjóð­ar­innar og aðeins tíma­bundin afnot fyr­ir­tækja af henn­i. 

l) End­ur­skoða verður reglur um upp­gjör og reikn­ings­skil við lok fisk­veiði­árs. Allir aðilar verða að sæta sömu reglum á sam­eig­in­legu opin­beru upp­lýs­inga­torgi, með gegn­sæi í aug­sýn almenn­ings. Almenn­ingur verður að geta séð og metið árangur atvinn­veg­ar­ins, með sam­eig­in­legri almennri mælistiku. Af þessu kann að leiða kröfur um sér­grein­ingu síð­ari áfanga virð­is­keðj­unn­ar, að útflutn­ingur og sölu­starf­semi verði greind frá. Og þá verða flóknar spurn­ingar um verð­lagn­ingu í reikn­ings­skilum fyrir afnot af auð­lindum þjóð­ar­inn­ar. En þetta verður að leysa. Veiðar eru eitt og sölu­starf­semi ann­að. Ef þetta er í einu og sama fyr­ir­tæk­inu þarf að móta reikn­ings­skila­reglur sem aðgreina áfang­ana með mál­efna­legum hætti, og gera ráð fyrir nauð­syn­legri aðgrein­ingu deilda. Það er óþol­andi að grunur leiki á því að fyr­ir­tæki, ekki síst ef það flytur afurð­irnar sjálft út, hafi milli­verð­lagn­ingu deilda með þeim hætti að arð­ur­inn skili sér að miklu eða jafn­vel öllu leyti erlend­is, t.d. þar sem skattar eru lægri en hér. Almenn­ingur er far­inn að fylgj­ast með þessu og þetta verður ekki þolað í sam­fé­lag­inu.

m) Ráð­stöfun afnota afla­heim­ilda til útgerð­ar­fyr­ir­tækja verður að vera ótví­rætt og vafa­laust tíma­bundin með skýrum hætti, til­tekin til bund­ins ára­fjölda hverju sinni. Samn­ingar um úthlutun afla­heim­ilda þurfa að mið­ast við stöð­ug­leika og jafn­vægi. Þá er til­tækt að aðeins nokkur hluti heild­ar­-afla­heim­ilda komi til ráð­stöf­unar í senn. Til­greina verður hlut­fall afla­heim­ilda sem koma til inn­köll­unar og end­ur­-út­hlut­unar á hverju ári. 

n) Vera má að nýti­legt hlut­fall verði 12,5% afla­heim­ilda hvers fyr­ir­tæk­is. Þessar heim­ildir ganga þá síðan á sam­eig­in­legt opin­bert upp­lýs­inga­torg á hverju ári, eru þar boðnar aftur út, sam­kvæmt aðstæðum jafn­ræð­is, aðgengis og gegn­sæ­is.

o) Verði 12,5% að ráði er afnota­tími afla­heim­ilda 8 ár. Þá má álykta að fyr­ir­tækið hafi hverju sinni 6 - 7 ár í öryggi með þær afla­heim­ildir sem úthlutað hefur verið áður. Þá greiða fyr­ir­tækin fyrir á hverju ári, á verði sem ákvarðað hefur verið með til­liti til tím­an­legra aðstæðna. Sveiflur í þessu verða þá til­tölu­lega minni en ella, og fyr­ir­tækið stendur ekki frammi fyrir óvæntum umskiptum af ástæðum sem það hefur engin tök á eða stöðu til að bregð­ast við í tíma. Hér er þá til­tölu­legur stöð­ug­leiki, fyr­ir­sjá­an­legar rekstr­ar­horfur og svig­rúm. Afnot afla­heim­ilda eru þá sam­kvæmt eign­ar­haldi þjóð­ar­inn­ar, með gegn­sæi, aðgengi og jafn­ræði.

p) En ákvarð­anir um fjár­hæðir veiði­gjalda á hverju ári eru vanda­samt og flókið verk­efni. Auk kostn­aðar við rann­sókn­ir, umsýslu og eft­ir­lit koma margir aðrir þættir að þessu máli. Ýmsar skorður eru við mótun veiði­gjalda, sbr. einkum liði b), c), f), og h) hér fram­ar. Og mik­il­vægt er að gæta þess að í ákvörðun hverju sinni verði nægi­legur hvati til fram­leiðni­aukn­ing­ar, hag­ræð­ing­ar, gæða­stjórn­unar og frum­kvæð­is. Ákvarð­anir um veiði­gjöld verði færðar í áföngum á nokkrum árum yfir í útboð, til­boð fyr­ir­tækj­anna og mark­aðs­verð á sam­eig­in­legu opin­beru upp­lýs­inga­torgi, innan þess ramma sem skorður setja. Vafa­laust verður að end­ur­skoða aðferðir og reglur stig af stigi með feng­inni reynslu, og þá skiptir máli að hafa sam­ráð við hags­muna­að­ila.

q) Þrátt fyrir þessar reglur um aðgengi, gegn­sæi og jafn­ræði verður staða starf­andi útgerð­ar­fyr­ir­tækja ævin­lega yfir­burða­sterk á þessu sam­eig­in­lega opin­bera upp­lýs­inga­torgi. Óhjá­kvæmi­legt verður því að setja ein­hverjar þær reglur sem gera aðgengi ann­arra, t.d. nýliða, meira en orðin tóm.  

r) Framundan eru margs konar ákvarð­anir og kostn­að­ar­auki vegna umhverf­is­mála og áhrifa sjáv­ar­út­vegs­ins á umhverf­ið. Þetta verða jafn­vel þungar byrðar sem leggj­ast á útgerð­ar­fyr­ir­tæk­in. Eðli­lega verður að taka til­lit til þessa og tryggja metn­að­ar­fulla þátt­töku atvinnu­veg­ar­ins í þess­ari fram­vindu.

s) Loks verður að tryggja að við­ur­lög séu virk við brotum gegn lögum um stjórn fisk­veiða, skv. VI kafla lag­anna nr. 116 frá 10. 8. 2006. Þar á meðal eru ákvæði um svipt­ingu veiði­leyf­is.

---   ---   ---

Hækkun veiði­gjalda er ekki sjálf­stætt mark­mið. Enda þótt veiði­gjöld séu aðfanga­kostn­að­ur, í grunn­inn til­tölu­lega fast hrá­vöru­verð, er ekki óeðli­legt að eitt­hvert til­lit verði meðal ann­ars tekið til stöðu atvinnu­veg­ar­ins, til fjár­fest­inga og sam­keppn­is­stöðu hans á mörk­uð­um. Og þetta á að vera tryggt með því að verðið mynd­ist einmitt við útboð og síðan til­boð fyr­ir­tækj­anna sjálfra á mark­aði upp­lýs­inga­torgs. 

Almenn­ingur verður að geta séð, greint og metið hvernig veiði­gjöldin eru ákvörð­uð. Það er ótækt fyrir sjáv­ar­út­veg­inn að úti um allt þjóð­fé­lagið séu dylgjur og ásak­anir um auð­söfn­un, rentu­sókn og for­rétt­indi í afnotum af auð­lindum þjóð­ar­inn­ar. Smátt og smátt grefur slík óánægja um sig og verður aðeins til ills. 

Ennþá verra er að fótur sé fyrir ill­mæl­inu. Það er óþol­andi fyrir atvinnu­veg­inn að því sé almennt trúað að stór­út­gerð­ar­menn hafi nýtt sér rent­una af auð­lindum þjóð­ar­innar til eigna­söfn­un­ar, meðal ann­ars í fyr­ir­tækjum á öðrum sviðum atvinnu­lífs­ins. Sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækin eiga að greiða eðli­leg veiði­gjöld þannig að ekki verði um neinn ofur­hagn­að, auð­lind­arentu, að ræða, þegar sveiflur milli ára eru metnar sam­an. Útgerðin á að geta tryggt sér sam­bæri­legan og jafn­traustan fjár­hag sem önnur vel og skyn­sam­lega rekin fyr­ir­tæki. En þjóðin á að njóta milli­liða­laust alls þess sem umfram verð­ur­.  

Ef mál­efna­lega verður tekið á þeim þáttum sem hér eru nefndir verða breyt­ing­arnar sjáv­ar­út­veg­inum til efl­ing­ar, styrkja og treysta stöðu fyr­ir­tækj­anna, með gegn­sæi, aðgengi og jafn­ræði á sam­eig­in­legu opin­beru upp­lýs­inga­torgi. Þá verða líka virkar varnir gegn mis­beit­ingu valds sem stafar af auð­lindum sem eru eign þjóð­ar­innar en ekki stór­út­gerð­ar­manna og auð­manna.

Þá verður friður og almennur stuðn­ingur við atvinnu­grein­ina og áhugi þjóð­ar­innar vex á vel­gengni glæsi­legra og vel rek­inna sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja. 

Höf­undur er fyrr­ver­andi skóla­stjóri.