Sú umræða sem á hverjum tíma á sér stað um stjórnmál, málefni ríkis og þjóðfélags, snýst oftast um einstök úrlausnarefni líðandi stundar, en sjaldnar um grundvallaratriði. Ef til vill er skýringar að leita í því sem Kiljan segir um landa sína að þeim vefjist gjarnan tunga um tönn þegar kemur að kjarna máls.
Það á við um jafnaðarmenn eins og aðra að þeim er hollt að huga að því hvaða hugsjónir og grundvallarhugmyndir liggja að baki stefnu þeirra og starfsháttum. Slíka umfjöllun er að finna í bók Gylfa Þ. Gíslasonar, Jafnaðarstefnan, sem út kom 1977. Í henni fjallar hann um einkenni lýðræðisþjóðfélags, mannréttindi, hugmyndir um jöfnuð og hagkvæmni og einkenni og upphaf fjármagnskerfisins. Þá rekur hann sögu jafnaðarstefnunnar, fjallar um hagkerfi Austur-Evrópuríkjanna og um hagkerfi vestrænna lýðræðisríkja eða blönduð hagkerfi. Öll er þessi umfjöllun Gylfa skýr og vel fram sett og hefur í engu misst gildi sitt þó að nokkrir áratugir séu liðnir frá útgáfu bókarinnar.
Svo efnismikilli bók verða ekki gerð viðunandi skil í stuttri blaðagrein. Hér verður því aðeins bent á síðasta kafla bókarinnar sem ber heitið „Þjóðfélag jafnaðarstefnunnar”. Kaflinn skiptist í þrjá hluta sem kallast „Hugsjónir jafnaðarmanna”, „Markmið jafnaðarmanna” og „Úrræði jafnaðarmanna”. Verður hér tæpt á innihaldi hvers þeirra.
Hugsjónir jafnaðarmanna
Kaflinn hefst á þessum orðum: „Jafnaðarmenn vilja, að sérhvert þjóðfélag og heimurinn allur beri í vaxandi mæli svip þeirra hugsjóna, sem þeir aðhyllast. Því aðeins geta jafnaðarmenn talið þjóðfélag gott og réttlátt, að það grundvallist á frelsi og jafnrétti, vaxandi afkomuöryggi og síbatnandi hag. Það verður að mótast af samvinnu og samhjálp, virðingu fyrir einstaklingnum og rétti hans til að efla þroska sinn og hamingju. Það verður að stefna að aukinni hagsæld, eflingu réttlætis og fegurra mannlífi. Hornsteinar þess hljóta að vera frelsi og réttlæti, menning og velmegun.”
Markmið jafnaðarmanna
Í þessum kafla er gerð nánari grein fyrir helstu markmiðum sem jafnaðarmenn vilja keppa að í þjóðfélagsmálum. Það er gert í ellefu undirköflum. Fyrirsagnir þessara undirkafla gefa allgóða hugmynd um hvað um er fjallað en þær eru:
- Verndun mannhelgi, mannréttinda, andlegs frelsis og réttaröryggis
- Full atvinna
- Verndun og efling lýðræðis og þingræðis
- Fyllsta hagnýting allra auðlinda lands og sjávar
- Réttlát tekju- og eignaskipting
- Samábyrgð og samhjálp
- Atvinnulýðræði
- Jafnrétti til menntunar, frjáls vísindi og frjálsar listir
- Frjálst neysluval, frjálst starfsval, heilbrigð samkeppni og nytsamt framtak
- Alheimsfriður og útrýming fátæktar í heiminum
- Fagurt mannlíf
Úrræði jafnaðarmanna
Loks fjallar Gylfi um þau úrræði stjórnkerfis og hagkerfis sem jafnaðarmenn vilja beita til að ná þessum markmiðum. Hann segir:
„Að því er stjórnkerfið snertir, verður lýðræði og þingræði að hvíla á löggjöf, bæði stjórnarskrá og almennri lagasetningu, og hið sama á við um verndun mannhelgi, mannréttinda, andlegs frelsis og réttaröryggis. Jafnframt verður framkvæmdavaldið að vera svo sterkt og dómstólar svo fullkomlega óháðir, að í þessum efnum verði ekki aðeins um að ræða lagabókstafinn tóman, heldur frelsi, mannréttindi og réttaröryggi í reynd.” Hér sé um að ræða sjónarmið sem séu almennt viðurkennd í vestrænum ríkjum og því sé það fyrst og fremst verkefni jafnaðarmanna að slá skjaldborg um þessi réttindi.
Hins vegar sé þörf á margháttuðum breytingum á hagkerfinu, mismiklum eftir þjóðfélögum. Meginhagstjórnartækin sem jafnaðarmenn vilji beita séu þrenns konar:
Rekstrarform fyrirtækja. Jafnaðarmenn eru ekki andvígir einkaeignarrétti sem stendur í vegi fyrir réttlátri skipan þjóðfélagsmála. Lítil og meðalstór fyrirtæki séu vel komin í höndum einstaklinga frekar en hins opinbera. Samvinnurekstur hafi einnig miklu hlutverki að gegna í nútíma hagkerfi. Hins vegar þurfi að koma í veg fyrir að stór fyrirtæki og fyrirtækjasamtök öðlist óeðlilega mikil áhrif og takmarki samkeppni. Þess vegna þurfi ríkisvaldið að setja löggjöf um starfsemi fyrirtækja og hafa eftirlit með henni. Í sumum tilvikum sé opinber rekstur eðlilegur og nauðsynlegur, til dæmis til að tryggja fulla atvinnu eða hagkvæma hagnýtingu auðlinda.
Áætlunarbúskapur. Með því er átt við að „ríkisvaldið hafi aðstöðu til að kveða á um þau meginmarkmið, sem keppt sé að í efnahagsmálum, t.d. hvernig þjóðarframleiðslan skuli skiptast milli neyzlu og fjárfestingar, hvernig framleiðslutæki og atvinnuskilyrði skuli dreifast á einstök landsvæði, hversu miklum hluta þjóðarframleiðslu skuli varið til samneyzlu, þ.e. ýmiss konar opinberrar þjónustu, og þá hversu miklu til hvers þáttar hennar, annars vegar, og einkaneyzlu hins vegar.” Hér er semsagt ekki verið að tala um miðstýrð ríkisafskipti af fyrirtækjum né um hverskonar höft. Jafnaðarmenn vilja varðveita frjáls markaðsviðskipti þar sem gera má ráð fyrir raunverulegri samkeppni.
Þetta eru þau megintæki hagstjórnar sem jafnaðarmenn vilja beita í því skyni að þjóðfélagið fái á sig svipmót jafnaðarstefnu.
Hér eru ekki tök á að rekja efni bókar Gylfa nánar, en hún er fróðleg og holl lesning öllum jafnaðarmönnum og raunar öllum sem hafa áhuga á þjóðfélagsmálum. Bókin er að sjálfsögðu ófáanleg á markaði enda langt um liðið frá útgáfu hennar. Íslenskir jafnaðarmenn ættu að sýna henni og höfundinum þann sóma að endurútgefa bókina.
Höfundur er jafnaðarmaður.
