Sam­tök atvinnu­lífs­ins héldu árs­fund sinn um dag­inn í Borg­ar­leik­hús­inu (sjá hér). Þetta var hugsað sem sam­stöðu­fund­ur  atvinnu­rek­enda í aðdrag­anda kjara­samn­inga. Við­burð­ur­inn var settur upp eins og nokk­urs konar leik­sýn­ing eða „show“, hannað af aug­lýs­inga­stof­um.

Sal­ur­inn var þétt­set­inn og spenna í lofti. Ljósin dofn­uðu og ísmeygi­leg og takt­föst tón­list tók að streyma úr hátöl­ur­un­um. Sýn­ingin var að byrja. Ég hélt að Mick Jag­ger myndi fyrstur stökkva inn á sviðið og raf­magna sal­inn – en nei, það var Hall­dór Benja­mín sem tók sveifl­una. Stundum þarf sá næst­besti að duga! 

Þetta var allt mjög flott og nútíma­legt yfir­bragð, skreytt mynda­klippum af elsku­legum atvinnu­rek­endum á litlum vinnu­stöðum sem sögð­ust vilja vera vinir starfs­manna sinna, enda sam­veran oft upp í 10 stundir á dag. Góður fíl­ing­ur…

En svo kom boð­skap­ur­inn frá Hall­dóri Benja­mín og Eyjólfi Árna. Þá hvarf nútíma­lega yfir­bragðið og gamlar og úr sér gengnar lummur tóku við. Hver annarri kjána­legri. Hér skulu þær helstu nefndar og leið­rétt­ar.

Lært af hag­sög­unni: 1850% launa­hækkun án kaup­mátt­ar­aukn­ing­ar?

Það var klifað á nauð­syn þess að læra af hag­sög­unni. „Hagsagan lýgur ekki“, sagði Hall­dór Benja­mín. En það er einmitt það sem ger­ist þegar rang­lega er farið með stað­reyndir úr henni – þá lýgur hún. Og það heldur betur í með­ferð Hall­dórs.

Við ættum aldrei aftur að end­ur­taka það sem gerð­ist á ára­tugnum fyrir þjóð­ar­sátt­ina 1990, sagði Hall­dór Benja­mín. Þá hækk­uðu laun um 1.850% án þess að skila nokk­urri kaup­mátt­ar­aukn­ingu. Og síðan end­ur­tók hann þessa skelfi­legu lex­íu.

En þetta er eins rangt og nokkuð getur ver­ið. Einka­neysla jókst að raun­virði um 23% á ára­tugnum frá 1981 til 1990 og það ger­ist ekki án auk­ins kaup­mátt­ar. Á ára­tugnum fyrir þjóð­ar­sátt jókst kaup­máttur ráð­stöf­un­ar­tekna heim­il­anna um 2,2% á ári að með­al­tali, eða jafn mikið og á ára­tugnum eftir þjóð­ar­sátt. Almennt juk­ust bæði kaup­máttur ráð­stöf­un­ar­tekna og einka­neysla hátt í helm­ingi meira á ári að jafn­aði á þremur ára­tugum fyrir þjóð­ar­sátt og varð á þremur ára­tugum eftir þjóð­ar­sátt, þrátt fyrir mikla verð­bólgu vegna tíðra geng­is­fell­inga á fyrra skeið­in­u. 

Þetta voru því stað­lausir stafir hjá Hall­dóri Benja­mín. Hann þarf að kanna hag­sög­una bet­ur.

Heims­met í hækkun kaup­mátt­ar?

Síðan kom full­yrð­ing um að kaup­máttur launa hafi auk­ist um 57% síð­ast­liðin tíu ár. Langt umfram launa­hækk­anir á hinum Norð­ur­lönd­un­um. 

Þetta fær nú ekki stað­ist, sam­kvæmt launa­vísi­tölu Hag­stof­unnar (rúm­lega 40% virð­ist nær lag­i). Og þá er að auki horft fram­hjá því að í kjöl­far hruns­ins lækk­aði kaup­máttur launa hér um 12% (2008 til 2010) og kaup­máttur ráð­stöf­un­ar­tekna heim­il­anna fór niður um 26-28%, áður en þessar miklu kaup­hækk­anir komu á upp­sveifl­unn­i. 

Ekk­ert slíkt gerð­ist á hinum Norð­ur­lönd­un­um. Þar þurfti ekki að vinna til baka óvenju mikið hrun kaup­máttar eins og hér varð 2009 og 2010. Það er því eðli­legt að laun hafi hækkað meira hér sl. 10-12 ár.

Næst hæstu laun í heimi – en samt met­fjölgun nýrra starfa?

Allt þetta tal var upp­taktur að þeim boð­skap að laun væru orðin alltof há hér á landi, „þau næst hæstu í heim­i“, var sagt. Það sæi hver atvinnu­rek­andi að slíkt gæti ekki geng­ið…

En ég segi að slíkt geti vel gengið ef við erum með næst hæsta verð­lag í heimi – sem er raun­in. En þetta er ekki einu sinni rétt, því við erum nær því að vera með sjö­undu hæstu ráð­stöf­un­ar­tekjur í heimi, en ekki þær næst hæstu.

Síðan vildi Hall­dór Benja­mín aðeins fríska upp á sal­inn eftir þetta nið­ur­drep­andi tal um að launin væru orðin alltof há og benti á að þrátt fyrir allt hefði góður árangur náðst í sköpun nýrra starfa. Alls hefðu um 30.000 ný störf orðið til á Íslandi á þessum sama ára­tug og kaup­máttur átti að hafa hækkað um 57% og skilað okkur á þennan stað „alltof hárra launa“. Raunar sýn­ist mér að fjöldi starf­andi á land­inu hafi auk­ist úr 180.000 í um 220.000, eða um nær 40.000 á sl. 10 árum. Það er mjög mik­ið.

Þarna gengur dæmi SA-­manna hins vega ekki upp. Vinnu­mark­aðs­hag­fræðin kennir að þegar laun eru orðin of há þá hætta fyr­ir­tæki að bæta við starfs­fólki. Ný störf verða ekki lengur til. En sú hefur sem sagt ekki verið staðan á Íslandi. Hér eru slegin met í fjölgun nýrra starfa, þannig að flytja þarf inn vinnu­afl í þús­undum til að manna þau.

Launin geta því ekki verið of há í þeim aðstæðum sem ríkja á Íslandi. Það er aug­ljóst.

Úrelt vinnu­lög­gjöf – en fín stjórn­ar­skrá?

Þá kom Eyjólfur Árni á sviðið og sigldi föð­ur­lega yfir mál­efn­in. Honum var sér­stak­lega ofar­lega í huga að vinnu­lög­gjöfin væri orðin úrelt og þyrfti að end­ur­skoða hana hressi­lega. Sem dæmi um það var nefnt og hneyksl­ast á að gera þyrfti mörg hund­ruð kjara­samn­inga, allt niður í einn samn­ing á mann! Þrengja þyrfti að félags- og samn­ings­rétt­inum og tak­marka samn­inga við stærri og færri hópa. 

En vinnu­lög­gjöfin er ekki mikið eldri en stjórn­ar­skráin og margir úr hópi atvinnu­rek­enda mega ekki til þess hugsa að henni verði breytt. Það gæti þrengt aðgengi þeirra að nátt­úru­auð­lindum þjóð­ar­inn­ar. En þeim finnst brýnt að þrengja að samn­ings­rétt­inum og því lýð­ræði sem honum fylg­ir.

Síðan er þetta tal um mik­inn fjölda kjara­samn­inga hálf spaugi­legt. Þegar búið er að semja við stærstu félögin á almennum mark­aði fá aðrir meira og minna sama samn­ing. Frá­vik eru smá­vægi­leg (fleiri vinnu­vett­lingar hér en þar og mat­ar­tími 10 mín­útum fyrr hér en þar, o.s.frv.). SA-­menn gætu alveg látið tölvur sínar eða Sátta­semj­ara um að ganga frá megn­inu af þessu og sjá síðan um raf­ræna und­ir­rit­un. Þannig hag­ræða menn.

Höfr­unga­hlaupið

Og svo var það gamli slag­ar­inn um höfr­unga­hlaup­ið. Hann sló aldeilis í gegn á árum áður. Þeir for­söngv­ar­arnir í rokk­óp­eru kjara­samn­ing­anna í Borg­ar­leik­hús­inu voru meira að segja með mynd­ræna fram­setn­ingu á höfr­unga­hlaup­inu, þar sem einn kassi stökk yfir þann næsta til að fá meiri launa­hækkun en þeir sem á undan komu. Þessu yrði að linna, sögðu þeir félag­ar. Þetta væri upp­spretta alls óstöð­ug­leika í sam­fé­lag­inu og of mik­illa launa­hækk­ana.

En þarna hitti lumman söngv­ar­ana sjálfa fyr­ir. Þeir hafa ekki kynnt sér það að Lífs­kjara­samn­ing­ur­inn vann einmitt sér­stak­lega vel gegn höfr­unga­hlaupi hjá almennu launa­fólki, með áherslu á sömu krónu­tölu­hækkun upp launa­stig­ann. Helsta frá­vikið frá þessu snerti einmitt hálauna­hópana, for­stjóra og kjörna full­trúa á þingi og í rík­is­stjórn. Það fólk kom á eftir og fékk miklu fleiri krónur í launa­hækkun en almennt starfs­fólk á vinnu­mark­aði.

Þetta hafði raunar einnig gerst í kjöl­far þjóð­ar­sátt­ar­samn­ing­anna 1990 þegar allir áttu að fá sömu hækk­anir í sam­eig­in­legu átaki gegn verð­bólg­unni. Hátekju­hóp­arnir fundu sér þá nýja leið til kjara­bóta (fjár­magnstekjur sem veittu mikil skatt­fríð­indi umfram launa­tekj­ur) sem skildi almennt launa­fólk eitt eftir með byrð­arnar af bar­átt­unni við verð­bólg­una. Hætta er á að það verði end­ur­tekið nú þegar verð­bólgan er aftur komin á kreik. Það er sam­eig­in­leg krafa SA-­manna og Seðla­bank­ans.

Gætum við fengið flott­ari atvinnu­rek­end­ur?

Mér fannst þetta hálf sorg­legur endir á sam­komu sem byrj­aði svona vel og nútíma­lega. Þegar upp var staðið var boð­skap­ur­inn á skjön við stað­reyndir og bund­inn við gamlar og úreltar lumm­ur. Það hefði verið meira hressandi að heyra að verð­mæta­sköp­unin væri ekki bara búin til af útsjón­ar­sömum atvinnu­rek­endum heldur einnig af fólk­inu sem vinnur verð­mæta­skap­andi störfin – oft með miklum erf­ið­is­munum fyrir lág laun.

„Minna verði meira“, sögðu þeir að yrði áherslan í kom­andi kjara­samn­ing­um. Eru atvinnu­rek­endur sjálfir að fara eftir þeim boð­skap? Nei, þeir hafa nú þegar siglt fram­hjá því með ríf­legum launa­hækk­unum topp­anna, auknum bón­usum og rýmri réttum til að nýta kaupauka til millj­óna­tuga gróða. Svona er höfr­unga­hlaup topp­anna í fram­kvæmd.

Í upp­hafi árs spáðu sér­fræð­ingar á fjár­mála­mark­aði því að arð­greiðslur út úr fyr­ir­tækjum sem eru í kaup­höll­inni yrðu minnst 200 millj­arðar á þessu ári. Önnur fyr­ir­tæki eru líka að skila miklum hagn­aði og arð­greiðsl­um. Pen­ing­arnir flæða út úr fyr­ir­tækj­un­um. Enda er hag­vöxtur áranna 2021 og 2022 með ólík­indum góð­ur. Árleg hækkun launa til þorra vinn­andi fólks á tíma Lífs­kjara­samn­ings­ins á almennum mark­aði kost­aði fyr­ir­tækin ekki mikið meira en 50 millj­arð­ar. Það er mjög lítið í sam­an­burði við væntar arð­greiðslur nú.

Sjá menn ekki sam­heng­ið? Það er aug­ljós­lega gott svig­rúm til að umb­una launa­fólki og skila því hluta sínum af hag­vext­in­um. Launa­hækk­anir þurfa nú að bæta upp bæði tap­aðan kaup­mátt vegna verð­bólgu og vaxta­hækk­ana – og fyrir hag­vöxt­inn að auki. Ann­ars mun hlutur launa­fólks af þjóð­ar­kök­unni minn­ka, sem væri óeðli­legt.

Nútíma­legri atvinnu­rek­endur myndu sjá þetta, taka undir og upp­skera góðan anda á vinnu­stöðum og í sam­fé­lag­inu.

Höf­undur er pró­fessor emeritus við HÍ og starfar sem sér­fræð­ingur hjá Efl­ingu – stétt­ar­fé­lagi.