Það þarf ekki mikið út af að bregða í fram­kvæmd kosn­inga, til að úr verði afdrifa­rík breyt­ing varð­andi nið­ur­stöðu sömu kosn­inga. Þetta sýna dæmi úr kosn­ingum til Alþingis síð­asta haust og dæmi úr nýaf­stöðnum kosn­ingum til sveita­stjórn­a.  

Ferskar eru enn í minni, þær miklu svipt­ingar sem áttu sér stað eftir kosn­ingar til Alþingis síð­asta haust, eftir end­ur­taln­ingu urðu miklar hróker­ingar og ansi ólíkar nið­ur­stöður frá því sem fyrri tölur gáfu. Eftir fyrri taln­ingu voru konur í meiri­hluta á þingi, í fyrsta sinn í sögu lýð­veld­is­ins, sem hefði verið eins­dæmi í Evr­ópu. Þær voru 33 tals­ins. Miðað við fyrri tölur færi inn á þing yngsti þing­maður nokkru sinni til að ná kjöri, Lenya Rún Taha Karim frá Píröt­um, þá tutt­ugu og eins árs göm­ul. Eftir end­ur­taln­ingu duttu fimm fram­bjóð­endur út af þingi og fimm aðrir komu inn. End­ur­taln­ingin hafði þannig áhrif á stöðu tíu fram­bjóð­enda. Konur voru ekki lengur í meiri­hluta á þingi og yngsti þing­mað­ur­inn var ekki lengur inn­i. 

Ýmis­legt miður heppi­legt fór að koma í ljós varð­andi með­höndlun á kjör­gögnum og umfjöll­unin sem birt­ist í fjöl­miðlum næstu daga og fram­vinda máls­ins öll var hálf ótrú­leg og ljóst fór að verða að rof hafi orðið á þeirri keðju trausts sem ríkja á milli þeirra sem standa að fram­kvæmd kosn­inga og kjós­enda sjálfra. Kjör­gögnin höfðu ekki alltaf verið varin sam­kvæmt lögum og reglu­gerðum og ekki hafði alltaf verið fag­lega staðið að mál­u­m. 

Utan­kjör­fund­ar­at­kvæði og nið­ur­stöður kosn­inga í Garðabæ

Við nefnum hér síð­ast­liðnar kosn­ingar til Alþingis sem dæmi um kosn­ingar þar sem fram­kvæmd hefði getað verið betri og dæmi um það þegar fram­kvæmd kosn­inga leiðir síðar af sér gjör­breytta nið­ur­stöðu. Nú eru sveit­ar­stjórn­ar­kosn­ingar nýaf­staðnar og aftur stöndum við frammi fyrir því að betur hefði getað verið staðið að fram­kvæmd­inni og að fram­kvæmdin sjálf hefur jafn­vel haft áhrif á nið­ur­stöðu þeirra. Um er að ræða utan­kjör­fund í Holta­görðum og Garða­bæj­ar­list­ann í Garða­bæ.

S+P+V eru G, en S eru ekki talin til G

Í Garða­bæj­ar­list­anum er fólk úr Sam­fylk­ing­unni, Vinstri græn­um, Pírötum og óháð­um. Garða­bæj­ar­list­ann vant­aði ein­ungis 12 atkvæði til að ná þriðja bæj­ar­full­trúa inn í bæj­ar­stjórn. Nokkrir umboðs­menn list­anna skoð­uðu atkvæðin sem höfðu verið úrskurðuð ógild. Sam­tals voru það um 40 atkvæði, í þeim bunka voru 23 utan­kjör­fund­ar­at­kvæði, þar af voru 14 þeirra merkt bók­stafnum S, 6 atkvæði merkt bók­stafnum V og 3 atkvæði merkt bók­stafnum P. Því var þriðj­ungur ógildra atkvæða utan­kjör­fund­ar­at­kvæði greidd S, sem ekki var í fram­boð­i. 

Í kjöl­farið fór fram end­ur­taln­ing í Garðabæ vegna þess hve litlu mun­aði á atkvæða­fjölda. Umboðs­maður Garða­bæj­ar­list­ans lagði fram bókun við end­ur­taln­ingu og vakti athygli á því og sagði að það kæmi til álita að atkvæði merkt S, V og P yrðu talin til Garða­bæj­ar­list­ans en for­maður kjör­stjórnar sagði óger­legt að gera það. Nið­ur­staða end­ur­taln­ingar var sú sama og í fyrri taln­ingu og leiddi í ljós óbreytta taln­ingu atkvæða. 

Þor­björg Þor­valds­dóttir odd­viti Garða­bæj­ar­list­ans sagði í við­tali við frétta­stofu Rúv að þetta væri auð­vitað mjög svekkj­andi, en að þetta væri miklu stærra mál en að það snúi bara að úrslitum í Garða­bæ. Hún sagði að Garða­bæj­ar­list­inn legði áherslu á að verk­lag­inu yrði breytt og að þetta yrði í lagi næst þegar kosið yrð­i. 

Aðstandendur Garða­bæj­ar­list­ans íhug­uðu alvar­lega að kæra, en komust að lokum að þeirri nið­ur­stöðu að gera það ekki. Kæru­frestur rann úr síð­ast­liðin sunnu­dag. Hægt hefði verið að kæra og fara fram á ógild­ingu sem hefði þá leitt til upp­kosn­ing­ar, en eftir mikla íhugun var fallið frá því að kæra kosn­ing­una sjálfa, heldur yrði lögð áhersla á rétt verði staðið að kosn­ing­unni næst. Full­trúar Mið­flokks­ins lögðu hins vegar fram kæru á kosn­ing­arnar í Garðabæ vegna þess sem þau töldu ágalla á kjör­seðli. Ný bæj­ar­stjórn mun ekki taka sæti fyrr en kæra mið­flokks­fólks verður afgreidd. 

Eina leiðin til að fá úr skorið hvort nægj­an­lega öruggt megi telja að kjós­endur sem ætl­uðu sér að kjósa Þor­björgu og Garða­bæj­ar­list­ann og settu S á kjör­seð­il­inn, telj­ist til atkvæða Garða­bæj­ar­list­ans eins og 2002, er að fá úrskurð úrskurð­ar­nefndar kosn­inga­mála. Umboðs­maður Garða­bæj­ar­list­ans sendi Lands­kjör­stjórn fyr­ir­spurn fyrir helgi, en kæru­frestur rann svo út síð­ast­liðin sunnu­dag og hafði honum þá enn ekki borist svar. 

Ekki var farið eftir reglu­gerð við fram­kvæmd utan­kjör­fund­ar. Lík­legt er að það hafi haft áhrif á nið­ur­stöð­una í Garðabæ

Þegar kjós­andi mætti til utan­kjör­fundar í Holta­görðum blasti við í kjör­klefa val af stimplum með öllum bók­stöfum fram­boða sem buðu fram á land­inu. Við­kom­andi kjós­andi hefði því þurft að skoða upp­lýs­ingar varð­andi þau fram­boð sem velja mátti milli í hans kjör­dæmi, svo gæti hann þá gengið inn í kjör­klef­ann og stimplað inn bók­staf sem sam­svar­aði því fram­boði sem hann veldi að kjósa. En hafði kjós­and­inn aðgang að réttum upp­lýs­ing­um?

Bent hefur verið á að fram­kvæmd utan­kjör­fund­ar­at­kvæða­greiðslu hafi ekki verið í sam­ræmi við reglu­gerð. Umboðs­maður Pírata, sem einmitt er annar höf­unda þess­arar grein­ar, er á meðal þeirra sem gert hafa athuga­semd við að upp­lýs­ingar um fram­boðs­lista og fram­bjóð­endur héngu ekki uppi í kjör­klefum eins og kveðið er á um í reglu­gerð. Hann birti nýverið grein sem titluð er Fyr­ir­mælum reglu­gerðar ekki fylgt við kosn­ingu utan kjör­fundar þar sem fram kemur að á utan­kjör­fund­ar­stað í Holta­görð­um, en þaðan komu nær öll utan­kjör­fundar atkvæð­in, hunds­aði kjör­stjóri lengst af að hengja upp lista yfir fram­boð allra sveit­ar­fé­laga þrátt fyrir margend­ur­teknar ítrek­anir umboðs­manna. List­inn kom fyrst upp nokkrum dögum fyrir kjör­dag. Þannig áttu kjós­endur mjög erfitt með að vita hvaða fram­boð væru í boði, til dæmis í Garða­bæ. 

Sam­kvæmt upp­lýs­ingum sem umboðs­menn fengu, þegar þeir spurðu út í það hvað starfs­menn kjör­stað­ar­ins hefðu gert þegar kjós­endur spurðu þau út í það hvaða listar væru í fram­boði, var kjós­endum sagt að "gúggla" fram­boð­in. Ef fólk „gúgglaði þá“, og nú, rétt eftir kosn­ingar er það enn svo: „Fram­boðs­listar í Garðabæ" þá kom fyrst og efst upp síða sem heitir „Fram­boðs­listar í kjöri í Garðabæ" Á þeirri síðu er fram­boð S-lista aug­lýst, en þar seg­ir:

„S listi. Listi Garða­bæj­ar­list­ans, Bæj­ar­mála­fé­lags Garða­bæj­ar.

Þessi síða er frá 2002. Kjós­endur sem fara að ráði starfs­manna kjör­staðar og gúggla fram­boðin í Garðabæ fá því upp S - lista.“

Í 103 gr. nýrra kosn­inga­laga segir um mat á gildi atkvæðis sem greitt er utan kjör­fund­ar.

Atkvæði sem greitt er utan kjör­fundar skal meta ógilt ef:

„a. kjör­seð­ill er auð­ur,

b. ekki má með öruggum hætti sjá hvaða fram­boðs­lista eða fram­bjóð­anda kjós­andi hefur viljað greiða atkvæði sitt.“

Sam­kvæmt okkar upp­lýs­ingum er það svo að ef kjós­andi skrifar til dæmis nafn efsta manns list­ans á utan­kjör­staða­kjör­seð­il­inn þá telj­ist atkvæðið greitt þeim lista sem nafnið er á.

Nú er spurn­ing­in: Dugir staf­ur­inn S á utan­kjör­funda­kjör­seðli til að sjá með öruggum hætti hvaða fram­boðs­lista eða fram­bjóð­anda kjós­andi hefur viljað greiða atkvæði sitt eins og segir í 103 grein­inni? Við­kom­andi var vænt­an­lega annað hvort að kjósa Sam­fylk­ing­una sem er hluti af fram­boði Garða­bæj­ar­list­ans, eða að kjósa Garða­bæj­ar­list­ann sjálfan með eldri bók­staf fyrir fram­boð­ið, áður var fram­boðið undir bók­stafnum S en nú er það undir bók­stafnum G. 

Við nán­ari skoðun á fyrri kosn­ingum kom fram að í Alþing­is­kosn­ing­unum 2003 hafi Vinstri Græn haft staf­inn U þar sem Kvenna­list­inn hafði áður haft staf­inn V en var þá ekki í fram­boði. Við utan­kjör­funda­at­kvæða­greiðslu komu upp nokkur fjöldi kjör­seðla sem voru merktir V. Var ákveðið í öllum kjör­dæmum lands­ins að telja atkvæði merkt V sem atkvæði merkt U. Þar er fengið for­dæmi sem hefði lík­lega dugað til að kjósa þriðja bæj­ar­full­trúa Garða­bæj­ar­lista. 

Gerum betur næst

Píratar berj­ast alltaf fyrir bættum ferlum og rétt­mætu aðgengi að upp­lýs­ing­um. Í þessu til­viki snýst málið ein­fald­lega um að fólk hafi upp­lýs­ingar um það hvað það er að kjósa, hverjir val­kost­irnir eru og hvernig skuli rétti­lega merkja sitt val. Í grunn­inn snýst þetta um rétt kjós­anda til réttra upp­lýs­inga til að geta nýtt lýð­ræð­is­legan rétt sinn til að greiða atkvæði.

Hvernig má bæta aðgengi að upp­lýs­ingum og bæta ferlin fyrir næstu kosn­ing­ar? Til dæmis með því að fara eftir 8. gr  og 26. gr. reglu­gerðar um kjör­gögn, atkvæða­kassa o.fl. við kosn­ingar sem kveður á um að Lands­kjör­stjórn skuli útbúa og útvega utan­kjör­fund­ar­gögn, meðal ann­ars upp­lýs­ingar um þá fram­boðs­lista sem eru í kjöri. Við sveita­stjórn­ar­kosn­ingar þar sem fram fer lista­kosn­ing skuli yfir­kjör­stjórn útbúa lista yfir þá sem eru í fram­boði í við­kom­andi sveit­ar­fé­lagi. Svo seg­ir þar orð­rétt:

„Upp­lýs­ingar um fram­boðs­lista eða for­seta­efni skulu vera til staðar þar sem atkvæða­greiðsla utan kjör­fundar fer fram. Ef slík atkvæða­greiðsla fer fram á þeim stöðum sem til­greindir eru í 1.-2. Tölul. 1. Mgr. 69. Gr. og 70. Gr. kosn­inga­laga skulu slíkar kosn­inga­leið­bein­ingar að jafn­aði festar upp á áber­andi stað. [...] Upp­lýs­ingar um fram­boðs­lista eða for­seta­efni skal hengja upp á áber­andi stað á kjör­stað.“

Við köllum eftir breyttum vinnu­brögðum og auk­inni fag­mennsku þegar kemur að fram­kvæmd kosn­inga. Við höfum tæki­færi til að tryggja eðli­legt aðgengi að upp­lýs­ingum á utan­kjör­fund­ar­stöðum í næsta skipti. Að sjálf­sögðu yrði það fagn­að­ar­efni fyrir Garða­bæj­ar­list­ann ef nið­ur­staðan yrði sú að atkvæði merkt S yrðu talin sem atkvæði greidd Garða­bæj­ar­list­an­um, en aðal mark­mið okkar nú er að tryggja rétta fram­kvæmd næst. Ef tekið hefði verið mark á umkvört­unum umboðs­manna væri tæp­lega vafi um nið­ur­stöð­una. Ef það eru hnökrar á fram­kvæmd sem stjórn­völd bera ábyrgð á, ætti kjós­and­inn að njóta vafans. 

Fram­kvæmd kosn­inga getur haft áhrif á nið­ur­stöðu kosn­inga. Það er mik­il­vægt að almenn­ingur geti treyst því að fram­kvæmd hinna lýð­ræð­is­legu ferla séu við­un­andi og þannig sé hægt að treysta nið­ur­stöðum kosn­inga. Fag­leg fram­kvæmd kosn­inga er mik­il­væg til að tryggja traust kjós­enda á ferl­inu.

Það er mik­il­vægt, til að almenn­ingur geti treyst kosn­inga­ferl­inu og að um það ríki góð sátt, að kjós­endur hafi greiðan aðgang að þeim upp­lýs­ingum sem eiga að liggja fyr­ir, áður en inn í kjör­klef­ann er gengið og það er mik­il­vægt að kjós­endur geti treyst því að kjör­gögn verði rétti­lega inn­sigl­uð, með­höndluð og talin og að farið sé eftir reglu­gerðum og lög­um, þó svo að kannski hafi van­inn áður verið annar en sá sem kemur fram í gild­andi lögum og reglu­gerð­um. Með auknu trausti og sátt ættum við að fá betri hug­ar­ró, sjá aukna kjör­sókn og upp­lifa meiri sátt um störf kjör­inna full­trúa.

Greta Ósk Ósk­ars­dóttir er Pírati sem sat í 7. Sæti Garða­bæj­ar­list­ans og Ind­riði Ingi Stef­áns­son er Pírati og umboðs­maður Pírata í Kópa­vogi, vara­þing­maður Suð­vestur kjör­dæmis og verð­andi vara­bæj­ar­full­trúi í Kópa­vog­i.